کاشت و داشت کلزا
مقدمه
دانه روغنی کلز ا چند سالی است که وارد کشور شده و تحقیقات زیادی بر روی آن انجام گرفته است . کشت دانه روغنی کلزا با محاسن فراوانی که در تناوب زراعی با غلات دارد و همچنین سازگاری آن با شرایط مختلف آب و هوایی استان اهمیت این محصول را بیشتر نموده و می تواند در کاهش وابستگی کشور به روغن نباتی نقش مهمی داشته باشد.
در استان خراسان نیز در راستای طرح توسعه کشت دانه های روغنی ، میزان تولید دانه کلزا در سال جاری نسبت به سال گذشته 47 درصد افزایش داشته و چندین مورد عملکرد بالای 3.5 تن در شهرستانهای مختلف استان گزارش شده است که بیانگر این واقعیت می باشد که در صورت رعایت دقیق مسائل فنی مربوط به کاشت داشت و برداشت این محصول ، می توان به عملکرد مناسبی در سطح مزارع استان دست یافت.
اهمیت کشت کلزا
کلزا در بین دانه های روغنی از درصد روغن بالایی( حدود 40 تا 45 درصد) برخوردار است . همچنین این گیاه می تواند در تناوب با زراعت گندم و جو قرار گرفته و از تراکم بیماری ها ، آفات و علفهای هرز بکاهد و باعث افزایش عملکرد دانه این محصولات شود.
کاه و کلش کلزا سریعتر از غلات در زمین پوسیده و سبب افزایش مواد آلی و بهبود حاصلخیزی خاک می شود . از طرفی کنجاله آن که دارای پروتئین زیادی می باشد ، برای تغذیه دام بسیار مناسب است . هنچنین یکی از بهترین گیاهان جهت تولید شهد برای زنبور عسل می باشد و در توسعه صنعت زنبورداری نقش مهمی را می تواند ایفا کند.
جایگاه کلزا در تناوب زراعی
کشاورزان می دانند که اگر هر ساله در یک قطعه زمین گندم و جو بکاریم، علفهای هرز مزرعه بیشتر شده و میزان تولید به شدت پایین خواهد آمد ، بنابراین به جای کاشت مداوم ، می توان چند نوع گیاه زراعی متفاوت را به نوبت کشت کرده و به اصطلاح تناوب زراعی را رعایت کنیم تا شاهد افزایش عملکرد هر کدام از آن محصولات مختلف باشیم . کلزا در تناوب با غلات به خصوص گندم و جو عکس العمل خوبی نشان می دهد . این تناوب باعث کنترل بیماریها ، آفات و علفهای هرز کلزا می گردد. تحقیقات نشان داده که عملکرد گندم پس از کلزا حدود 27 درصد بیشتر از عملکرد گندم پس از آیش بوده است.
خاک مورد نیاز کلزا
کلزا در محدوده وسیعی از انواع خاکها رشد می کند ولی مناسبترین اراضی برای کشت کلزا ، خاکهایی با بافت متوسط ، زهکش مناسب و مواد آلی کافی می باشد. خاکهای رسی سنگین که پس از آبیاری سله می بندند ، در جوانه زدن و سبز شدن گیاه مشکل ایجاد می کنند همچنین خاکهای شنی به دلیل نگه نداشتن رطوبت ، مناسب کشت کلزا نمی باشند.
زمان کاشت کلزا
تاریخ کاشت به موقع از اهمیت زیادی برخوردار است . این عمل به شرایط جغرافیایی هر منطقه بستگی دارد . در کلزای پاییزه زمان کاشت باید طوری انتخاب شود که قبل ازفرارسیدن اولین یخبندان گیاه به مرحله 6 تا 8 برگی رسیده باشد به این منظور لازم است کلزا 6 هفته قبل از شروع اولین یخبندان کاشت شده باشد تا گیاه با خطر سرمازدگی در زمستان مواجه نشود. از طرف دیگر تاریخ کاشت نباید آنقدر زود باشد که نقطه رویش در معرض سرمازدگی قرار گیرد.
تاریخهای کاشت زیر برای مناطق مختلف استان توصیه می شود:
مناطق سردسیر استان : اول شهریور تا پایان آن
مناطق معتدل استان : 15 شهریور تا پایان آن
مناطق گرمسیر استان : اول مهر تا 10 مهر
آماده سازی زمین
بذور کلزا برای اینکه به سرعت جوانه زده و سبز شوند،باید در خاکی با بافت نرم ،مرطوب و دارای زهکش کشت شوند.برای تامین شرایط فوق لازم است پس از شخم عمیق ، به منظور از بین بردن کلوخه های خاک دو بار دیسک عمود بر هم زده شود . پس از دیسک از ماله نیز استفاده می شود که به سبز شدن یکنواخت مزرعه کمک خواهد کرد.در مجموع شرایطی که باعث تسریع
در جوانه زنی شده و پوشش یکنواختی در مزرعه را ایجاد کند ، باعث بهبود کنترل علفهای هرز شده و مقاومت به سرما و عملکرد دانه را افزایش می دهد .
میزان بذر مصرفی و تراکم بوته
تراکم مناسب بوته در متر مربع 60 تا 70 بوته است. تراکم بوته مطلوب باعث همرسی و یکنواختی در رسیدگی می شود و ساقه های نازک ایجاد شده راحت تر برداشت می شوند. به هر حال تراکم های بوته بالا نیز نه تنها عملکرد را افزایش نمی دهد بلکه باعث ایجاد رقابت بین بوته ها شده و خطر وقوع ورس و بیماریها را افزایش می دهد علاوه بر این باعث ضعیف و کوچک ماندن بوته ها شده و نهایتا موجب افزایش خطر سرمازدگی در زمستان می شود. از طرفی تراکم پایین بوته (کمتر از 20 بوته در متر مربع ) باعث افزایش تراکم علفهای هرز شده و عملکرد به شدت کاهش می یابد.
میزان بذر مصرفی در هر هکتار به روش کاشت و شرایط آب و خاک بستگی دارد ولی در شرایط تهیه مناسب بستر، میزان 6 تا 8 کیلوگرم بذر در هکتار برای کاشت ردیفی و 8 تا 10 کیلوگرم در هکتار برای کشت دستپاش توصیه می شود.
عمق و ابعاد کشت
بذر کلزا را به دلیل ریز بودن باید در عمق کم کشت نمود . بهترین عمق کاشت در خاک مرطوب 1.5 تا 2.5 سانتیمتر است . باید توجه داشت عمق بیشتر از 4 سانتیمتر ، جوانه زنی را به تاخیر انداخته و باعث بدسبزی و کاهش تراکم مزرعه می شود.
فاصله خطوط کاشت می تواند بر روی کنترل علفهای هرز ، حساسیت به ورس ، میزان مصرف آب و کود ازته و در نهایت عملکرد دانه اثر داشته باشد . فاصله بین ردیفها 25 تا 35 سانتی متر و فاصله روی ردیفها 3 تا 5 سانتیمتر برای کشت کلزا مناسب می باشد که در اغلب بذرکارهای غلات دانه ریز قابل تنظیم است.
روش کاشت
کلزا را به دو روش دستپاش و مکانیزه می کارند. در کشت دستپاش به میزان بذر بیشتری نیاز می باشد. در این روش بستر بذر باید کاملا صاف شود و پس از پخش بذر ، یک دیسک یا غلتک سبک زده شود تا تماس کافی بین بذر و خاک ایجاد گردد.
در روش کشت مکانیزه می توان با خطی کار غلات عمل کاشت را انجام داد . در هنگام استفاده از بذرکار غلات ، می بایست تنظیم دستگاه را با توجه به عمق مناسب کاشت و میزان بذر تغییر داد . این کار باید توسط افراد متخصص صورت پذیرد.
نیازهای کودی
کود دهی نقش مهمی در کیفیت و عملکرد دانه کلزا دارد و باید دقت داشت مناسب ترین راه برای رسیدن به عملکرد مطلوب رعایت توصیه کوددهی است که از طریق آزمون خاک بدست می آید.
ازت:کود ازت باید در سه مرحله مصرف شود به طوریکه 3/1 آن در هنگام کاشت و 3/2 دیگر آن در دو مرحله ابتدای ساقه رفتن و غنچه دهی به صورت سرک به مزرعه داده می شود . در زمان دادن کود سرک اول به کلزا بهتر است از کود سولفات آمونیوم استفاده شودکه به دلیل داشتن عنصر گوگرد مفید می باشد.
مصرف بی رویه کود ازت باعث ورس می شود همچنین کود دهی در زمان گلدهی و بعد از آن توصیه نمی شود .
فسفر و پتاس : از عناصر مورد نیاز کلزا می باشند که بایستی در مرحله کاشت و یا قبل از آن مصرف شوند . به طورکلی 100 تا 150 کیلوگرم کود فسفات و به همین میزان کود سولفات پتاسیم برای زراعت کلزا توصیه می شود.
گوگرد : کلزا تقاضای زیادی برای جذب گوگرد از خاک دارد . در خاکهایی که کمبود گوگرد دارند مصرف 50 کیلوگرم در هکتار باعث افزایش تولید محصول می شود که بهتر است به شکل سولفات آمونیوم مصرف شود .
علاوه بر عناصر فوق مقادیر اندکی بر، روی ، منیزیوم ، آهن و مس نیز برای افزایش عملکرد نهایی و رسیدن به تولید مطلوب نیاز می باشد.
آبیاری
به طور کلی 5 مرحله حساس به خشکی در کلزا وجود دارد که در صورت کمبود آب در هر کدام از این مراحل کاهش زیادی در عملکرد دانه ایجاد می شود . این مراحل عبارتند از :
مرحله اول : مرحله جوانه زنی و رشد اولیه گیاهچه
مرحله دوم : مرحله ساقه رفتن
مرحله سوم : مرحله گلدهی
مرحله چهارم : مرحله غلاف بندی
مرحله پنجم : مرحله پرشده دانه
آبیاری اول در کلزا باید سبک انجام شود و از غرقاب شدن و آب افتادگی مزرعه جدا خودداری گردد، اما باید توجه داشت که رطوبت پشته ها را کاملا فراگیرد . حفظ رطوبت برای جوانه زنی سریع لازم است ، بنابراین پس از آبیاری اول ، تکرار آبیاری بعد از 5 تا 7 روز ضروری است و تاخیر در آبیاری دوم موجب تاخیر در رشد اولیه و کاهش مقاومت گیاه به سرما می شود.
کمبود آب در مرحله ساقه روی باعث کوتاه ماندن گیاه و در نتیجه کاهش تعداد گل و شاخه در بوته می شود.حساس ترین زمان برای آبیاری ، مرحله گلدهی کلزا می باشد . کمبود آب در این مرحله موجب کاهش تعداد غلافها و دانه بندی می شود و اثرات نامطلوبی بر عملکرد کلزا دارد. زمان آخرین آبیاری در زراعت کلزا اهمیت ویژه ای دارد و توصیه می شود حداکثر تا زمان 20 درصد رسیدگی کپسولهای ساقه اصلی عمل آبیاری انجام شود و در صورت تاخیر در آن نه تنها عملکرد افزایش نمی یابد بلکه به دلیل ایجاد شاخه های جانبی برداشت محصول با مشکل مواجه خواهد شد.
علفهای هرز
علفهای هرز رقیب بسیار مهمی برای محصولات کشاورزی هستند. این میهمانان ناخوانده علاوه بر تغذیه از مواد خاک، میزبان مناسبی برای آفات و بیماریها نیز می باشند و در صورتی که کنترل نشوند باعث کاهش محصول خواهند شد .
به طور کلی علفهای هرز مزارع کلزا به دو گروه پهن برگ ها و کشیده برگها تقسیم می شوند . علفهای هرز پهن برگ مزارع کلزا شامل : خردل وحشی – شلمی – خاکشیر – ازمک – کاهوک – تربچه وحشی – کنگر وحشی – ماشک – جعفری وحشی و انواع باریک برگها شامل : گندم – جو – جو وحشی – یولاف – فالاریس و غیره می باشد.
روشهای پیشگیری از علفهای هرز به طریق زراعی
1- آماده سازی زمین در کاهش علفهای هرز موثرمی باشد و بهتر است قبل از کاشت، زمین را آبیاری نموده و پس از رویش علفهای هرز، بوسیله دیسک و یا علفکش موثر از رشد و رقابت آنها جلوگیری شود.
2- کاشت بذور عاری از علفهای هرز
3- استفاده از تناوب زراعی مناسب
4- رعایت اصول به زراعی نظیر عمق کاشت بذر – فاصله خطوط کاشت – تراکم بوته – تاریخ کاشت و غیره
روشهای شیمیایی کنترل علفهای هرز
آنچه امروزدربحث کشاورزی پایدارمطرح است کاهش مصرف سموم شیمیایی واستفاده از مدیریت تلفیقی کنترل آفات، بیماریها وعلفهای هرز می باشد به همین جهت سموم شیمیایی درآخرین مرحله ودرصورت ضرورت توصیه می گردد.
به منظور کنترل شیمایی علفهای هرز مزرعه کلزا لازم است حتما باکارشناسان حفظ نباتات مشورت شود
نکاتی دررابطه با مصرف علفکش ها
1)علفکش ترفلان یک علفکش پیش رویشی است که به منظور تاثیرمطلوب آن بایستی خاک مربوط بوده وعمل اختلاط باخاک به سرعت انجام شود تاتحت تاثیر نورتجزیه نگردد. همچنین این علفکش رامی توان حتی یک روز قبل از کاشت مصرف نمود.
2)چنانچه احتمال می رود میانگین درجه حرارت شبانه روز به کمتر از 10 تا12 درجه سانتیگراد برسد ازعلفکش نابواس استفاده نشود.
3)ازمصرف علف کش گالانت وفوکوس در درجه حرارت کمتراز 5 درجه سانتیگراد خودداری می شود.
4)برای مصرف علفکش ها ازسمپاش ونازل مناسب استفاده شود.
5)میزان وزمان مصرف علفکشها کاملا رعایت شود.
آفات مهم کلزاونحوه مبارزه آنها
شته مومی یکی ازمهمترین آفات کلزا می باشد که درمرحله تشکیل غنچه، بازشدن گلها وغلاف دهی می تواند بیشترین خسارت رابه محصول وارد کند. ازآنجایی که حمله شته ها ازحاشیه مزارع شروع می شود ازبین بردن علفهای هرز اطراف مزارع بسیارمهم است.همچنین تناوب زراعی مناسب می تواند درکنترل آفات کلزا مفید واقع شود.
مزارع کلزا بایستی درتمام طول داشت به طور منظم وهفتگی بازدید شود تااز خسارت احتمالی شته ها جلوگیری شود. جهت کنترل این آفت استفاده ازسموم توصیه شده توسط کارشناسان حفظ نباتات ضروری است. توصیه می شود درمزارعی که دراطراف آنها به پرورش زنبور عسل مبادرت می گردد، به دلیل حفاظت اززنبورها ازعلفکش پریمر، قبل از بازشدن گلها یا در ساعاتی از شبانه روز که فعالیت آنها کمتراست استفاده شود.
کک: ازآفات مهم کلزا می باشد که درمراحل اولیه رشد، به گیاهچه حمله کرده وسبب آسیب رساندن به برگها وسوراخ شدن آنها می شود. کاشت به موقع بذر، استفاده از بذور مرغوب و تهیه بستر مناسب خسارت سوسکهای کک مانند راکاهش می دهد ضدعفونی بذور باحشره کشها و ضدعفونی کننده های مناسب درکنترل این آفت موثراست همچنین لازم است تا کشاورزان به طور منظم وهفته ای دونوبت مزرعه را بازدید کنند تا در صورت خسارت احتمالی، توسط یکی از سموم توصیه شده علیه این آفت مبارزه کنند.
سوسک گرده خوار: یکی دیگر ازآفات مهم کلزا درمرحله غنچه دهی و گل دهی می باشد که اکثراً غنچه های بسته را مورد حمله قرار داده و تا گل دهی کامل از آن تغذیه کرده و میزان محصول را به شدت کاهش می دهد. برای کنترل آن می توان باتوصیه کارشناسان ورعایت کلیه اصول ایمنی جهت حفظ حشرات گرده افشان درهنگام گلدهی، ازیکی از سموم شیمیایی توصیه شده استفاده کرد.
سوسک منداب: ازآفات مهم کلزا درمرحله ساقه دهی می باشد که باتغذیه از برگهای گیاه باعث کاهش مقاومت گیاه به سرما شده و عملکرد دانه را کاهش می دهد. برای مبارزه باآن می توان ازسم های تایید شده توسط حفظ نباتات استفاده کرد.
سن بذر خوارکلزا : این آفت همزمان با برداشت دربعضی مزارع باجمعیت بالا مشاهده می شود که توصیه می شود پس ازبرداشت محصول، بقایای گیاهی جمع آوری شده و مزرعه شخم زده شود. همچنین چنانچه هنگام بازدید ازمزارع برداشت شده جمعیت فراوانی از سن مشاهده شود، جهت جلوگیری از حمله این آفت به مزارع همجوار وکنترل آن، از یکی از سموم فسفره توصیه شده استفاده شود.
بیماری اسکروتینیا وساق سیاه : ازبیماریهای مهم مزارع کلزا می باشند که به وسیله برقراری تناوب زراعی مناسب، استفاده از بذور گواهی شده وضدعفونی شده توسط قارچ کشهای مناسب ، استفاده از ارقام متحمل به بیماری و همچنین کنترل علفهای هرز و از بین بردن بقایای گیاهی پس از برداشت به راحتی قابل کنترل می باشند.