زنبور داری

( پرورش مقدماتی زنبور عسل)

کاظم زمان زاده - مجید عاکف

زنبور عسلمفید ترین حشره برایانسان بوده و هست. این حشره پیش از انسان (حدود 150 میلیون سال قبل) وجود داشته وزاد و ولد می کرده. در آن زمان به صورت اجتماعی زندگی نمی کردهو مثل خیلی از زنبورهای دیگر ، زندگی انفرادی داشته است. هر زنبور لانهمخصوص به خود را داشته و در آن به زندگی ادامه می داده.

کندو محلی است که زنبورها در آنمتولد می شوند، کار می کنند و خواهران و برادران خود را پرورش می دهند و مواد غذایی لازمرا در آن انبار و ذخیره می‌کنند.

زنبور عسل دارای نژادهای مختلف است و ساختمان بدنیپیچیده‌ای دارد.

گونه های زنبورعسل

زنبور عسل هندی

کمی کوچکتر از زنبور عسل معمولی است. قدکارگر آن 13 میلیمتر می‌باشد. سلولهایی را که با موم در روی شانها درست می‌ کند ازسلول های زنبور عسل کوچک ترند و میزان تولید عسل آنها کم است.(چند شان و قابل نگهداری در کندو)

زنبور عسل درشت

در هندوستان و چین زندگی می کند. بزرگ ترین نوعزنبور عسلی است که تاکنون شناخته شده است. به حالت وحشی زندگی کرده و در زیرشاخه‌های درخت، شان خود را متصل می سازد. سالانه چند بار از نقطه‌ای به نقطه دیگر کوچمی‌کند. «تک شان» و غیر اقتصادی می باشد.

زنبور عسل کوچک

از همه زنبورها کوچک تر بوده و فقط یک شان درستمی‌کند که مثل زنبورهای درشت، به زیر شاخه درخت می‌چسباند. به حالت وحشی در هندوستانو جنوب ایران یافت می‌شود. «تک شان» و غیر اقتصادی است .

زنبور عسل اروپایی

همان زنبور عسلی است که  برای تولید عسل، در کندوها نگهداری می شود و دارای نژادهای مختلفی میباشد.

خصوصیات یک نژادخوب

 پر محصول و آرام باشد و نیش نزند. بچه دهی کم و قدرت چرای خوبی داشته و در مقابل امراض مقاومباشد.

مصرف عسل زمستانی اش کم است. رشد سالانه‌ را هر چه زودتر شروع کرده وسریع به حداکثر رشد برسد.

به عنوان مهم ترین نژادهای زنبور عسل اروپائی یا معمولی،  می‌توان اززنبور عسل ایتالیایی، کارنیکا و نژاد قفقازی،نام برد.

زنبور نژاد ایرانی بسیار ریز، پر نیش، با تولید عسل زیاد و مقاوم به آفات و امراض می باشد.

تعداد و زمان خرید کندو  برای شروع زنبورداری

کندو را باید در فاصله بین اواخر زمستان تا اوایل بهار یعنی اسفند تا فروردین خریداری کرد. چون در این زمان، کندو زمستان را پشت سر گذاشته و جمعیت موجود، جمعیت اصلی به حساب می آید.

افراد مبتدی باید توجه داشتند که نباید هیچ گاه کندو در پاییز خریداری شود، چون در این هنگام جمعیت آن، یک جمعیت کاذب بوده و در زمستان تعدادی از آنها تلف می شوند. برای شروع، دو یا سه کندو مناسب است.

نکات ضروری در هنگام خرید کندو

1-  ملکه، جوان و دارای تخم ریزی زیاد بوده و فعالیت آن هم در حد مطلوب باشد. به طرز راه رفتن ملکه باید توجه شود، چون در صورتی که ملکه نتواند به خوبی راه برود، قادر نخواهد بود به طور کامل روی کادر حرکت نموده و تخم ریزی کند.

2- باید تخم ریزی ملکه مرتب باشد، چون تخم ریزی نا مرتب، نشانه پیری یا بیماری ملکه است.

3-  یک جمعیت خوب و قوی برای خرید در اول فصل، باید در حد هفت یا هشت کادر جمعیت باشد. یعنی زنبورها پشت و روی هفت یا هشت کادر را پوشانیده باشند.

4- دقت شود «کندو» بیماری ها و آفات، به ویژه بیماری هایی چون گندیدگی نوزادان (لوک آمریکایی) و آفت کنه واروا نداشته باشد.

کندوی سالم

·    کندویی است که در آن هیچ گونه سوراخ یا درزی وجود نداشته باشد،

·       تخته کف و درب اصلی کندو یک تکه بوده،

·       ضخامت چوب به کار برده شده در ساختمان اصلی کندو کمتر از 2 سانتی متر نباشد،

·       رنگ شده و شماره گذاری شود، تا بتوان برای آنها شناسنامه تهیه کرد.

فصل پرورش زنبورها

فصل پرورش نوزادان (در شرایط آب و هوایی معتدل) بهمقدار کم، از اواسط دی ماه شروع شده، مرتب توسعه می‌یابد و در اردیبهشت به حداکثرخود می‌رسد. در صورتی که شرایط اجازه دهد، فعالیت تولید مثل آنها، به همین وضع،تا اواخر خرداد ماه ادامه پیدا می‌کند و درماه های آبان و آذر فعالیت زاد و ولد به کلی متوقف می شود. نژادهای مختلف زنبورعسل، ازاین لحاظ دارای خصوصیات متفاوت هستند. هنگامی که تولید مثل کلنی در حداکثر توسعه خودباشد، یک ملکه ممکن است 1500 تا 2000 تخم در روز بگذارد.

زنبورهای یک کندو شامل؛ یک ملکه، چندصد زنبور نر و چند هزارزنبور کارگر است. در تابستان و بهار که زنبورها فعالیت زیادی برای جمع آوریشهد دارند، کندو دارای بیشترین جمعیت می شود. تعداد زنبورهای نر در اینموقع، زیادتر از هر موقع دیگر است.

هر یک از این دو نوع زنبور (زنبور نر و کارگر)، وظیفهخاصی دارند. هدفی که یک کندو تعقیب می کند، بقای نسل و یا دفاع از کندو و نگهداری آن است. به دلیل اجتماعی بودن زندگی زنبورهای عسل، هیچ کدام از آن ها اهداف انفرادی را دنبال نمی کنند. آنها می دانند که در نتیجه سعیانفرادی، قادر نیستند برای مدت طولانی زنده بمانند. بنابراین اهدافشان را به صورت دستهجمعی دنبال می کنند.

به دلیل ویژگی «اجتماعی بودن» زنبور، ملکه هر کلنی به وسیله ترشح مواد معطری، باعث نظم و انجام وظیفه هر دسته از زنبورها و کلنی می شود.

وسایل کار زنبورداری معمولی

 - کلاه توری

- دستکش(چرمی ،کتانی و ...)

- دودی

- چنگال پولک برداری

- دستگاه استراکتور (برای جدا کردن یا استخراج عسل از داخل شان ها، بدون آسیب رسیدن به شان)

- اهرم (برای جا به جا کردن قاب ها در کندو)

– کاردک

- قفسه ملکه

- برس نرم (برای جدا کردن زنبور ها از روی قاب)

- ظرف غذا خوری

- تخته موم دوز (تکیه گاهی برای موم به هنگام موم دوزی)

- کندوی خالی

-  موم دوز

- موم بر

- لباس کار مناسب (با رنگ سفید بهتر است) که سر آستین ها و دم پای آن، کشی باشد.

همان طور که گفته شد، وسایل مذکور برای یک زنبورستان معمولی می باشد. بدیهی است که هر چه ابزار و امکانات بیشتری در دسترس یک زنبور دار باشد، در کارش موفق تر خواهد بود.

انتخاب محل زنبورستان

یکی از مهم ترین نکات مدیریتی در پرورش زنبور عسل، انتخاب صحیح محل استقرار زنبورستان است. شرایط مطلوب برای محل استقرار یک زنبورستان و محل استقرار کندوها  به شرح ذیل می باشد.

1 - شرایط آب و هوایی :

به طور کلی، مناطقی که دارای گرما یا سرمای بیش از حد، بارندگی پیوسته و زیاد، هوای ابری در بیشتر اوقات سال، بادهای شدید، هوای شرجی یا غالباً مه آلود و آلودگی هوا دارند، برای استقرار زنبورستان نا مطلوبند. زنبور عسل در حرارت 16 تا 32 درجه سانتی گراد حداکثر فعالیت را دارد. این حشره، در دمای کمتر از 8 درجه و بیشتر از 39 درجه سانتی گراد از کندو خارج نمی شود.

2 - پوشش گیاهی منطقه :

گیاهانی چون؛ «پنبه، آفتاب گردان، یونجه، شبدر، اسپرس، گوَن، آویشن، خردل، زعفران، نخود، لوبیا، نعنا» و «درختان بادام، بیدمشک، سیب، اقاقیا و گلابی»، «مرکبات»، «گیاهان زینتی» و «طیف بسیار وسیعی از دیگر گیاهان زراعی، باغی، جنگلی و مرتعی»، منابع شهد و گرده برای زنبور عسل محسوب می شوند.

3 - اهمیت وجود منبع آب سالم در اطراف زنبورستان :

همانند سایر جانداران، آب به عنوان حیاتی ترین احتیاج زنبور به حساب می آید.

4 - بهداشت منطقه زنبورستان و اهمیت آن :

زنبور عسل به برخی از بیماری ها حساس است. متأسفانه بیشتر بیماری ها باعث انهدام بخش مهم یا تمامی کلنی های یک پرورش دهنده زنبور می شود و یا ضمن خسارت به زنبور دار، معالجه می شوند. پس اقتصادی ترین اقدام برای جلوگیری از ابتلای زنبورها به بیماری، توجه زنبور دار به بهداشت زنبورستان است.

5- اهمیت دور بودن کافی زنبورستان از نقاط مسکونی :

زنبورها با توجه به شعاع پرواز خود، ممکن است تا 5 کیلومتر از محل زنبورستان دور شوند. نزیک بودن زنبورستان به مناطق مسکونی، ممکن است باعث بروز مشکلاتی برای زنبور دار شود. بنابراین، نگهداری کندوی زنبور عسل در پشت بام یا در خانه های مسکونی صحیح نیست.

6 - اهمیت رعایت فاصله زنبورستان ها از هم :

حداقل فاصله لازم برای زنبورستان ها از یکدیگر در هر منطقه از جند صد متر تا چندین کیلومتر متغییر است. چنانچه این فاصله کمتر شود به خصوص اگر منطقه پوشش گیاهی چندان خوبی نداشته باشد، مشکلات اساسی پیش خواهد آمد. مشکلاتی مثل؛

·       تولید عسل کمتر در دو زنبورستان مجاور هم،

·       و امکان رفتن اشتباهی زنبورهای یک زنبورستان به زنبورستان های دیگر وشیوع بیماری و غارت آنها.

7 - نیاز زنبورستان به حصار و نزدیکی آن به جاده برای دسترسی به وسایل نقلیه، بارگیری و تخلیه کندوها.

8 - استقرار زنبورستان در باغ یا مزرعه :

بی تردید، بهترین مکان استقرار زنبورستان، باغ یا مزرعه بزرگی است که محصول آن باید توسط زنبور عسل گرده افشانی شود. در این صورت، علاوه بر تولید عسل برای زنبوردار، محصولات کشاورز یا باغدار هم به قدر کافی گرده افشانی می شود.

9 - مسافت مکان جدید زنبورستان تا مکان قبلی :

شعاع پرواز مفید زنبور عسل، 2 کیلومتر است. دورترین مسافت پرواز آن، به 5  کیلومتر و گاه به 13 کیلومتر هم می رسد. برای جلوگیری از بازگشت زنبورها به زنبورستان قبلی، مکان جدید باید بیش از 6 کیلومتر تا زنبورستان قبلی فاصله داشته باشد.

آفات و بیماریهای زنبور عسل

وجود شرایط مساعد از قبیل:

ü    فراوانی مواد غذایی(قندی و پروتئینی)،

ü    درجه حرارت مناسب و رطوبت کافی،

ü    و همچنین مقدار زیادی زنبور در فضای کم و بیش تاریک و کم نور داخل کندو،

اغلب سبب می شود که زنبور عسل و یا فرآورده های آن، مورد حمله انواع عوامل بیماری زا، انگل ها و شکارچیانی که در زیر نام برده می شوند، قرار گیرد:

 1 – شکارچیان زنبور عسل شامل: پرندگان زنبورخوار، موش، خرس و جوجه تیغی.

2 – آفات زنبور عسل شامل: کنه واروا، کنه درونی، کرم موم خوار و شپشک.

3 – بیماری های زنبور عسل شامل:  بیماری های قارچی، بیماری های تک یاخته ای، بیماری های ویروسی و بیماری های باکتریائی. از مهم ترین بیماری ها می‌توان به لوک آمریکایی، لوک اروپایی، نوزما و یبوست ، اشارهکرد.

برداشت عسل

یکی از اساسی ترین اهداف بشر از پرورش زنبور عسل، گرده افشانی گیاهان  است. یک کندو، دارای محصولات مختلفی از قبیل عسل، ژل رویال، گرده، بره موم، ‌زهر و موم می باشد . موقع برداشت عسل از کندو، زمانی است که هر کندو (بسته به تعداد طبق و کادری که دارد) حداقل یک قاب عسل داشته باشد.

شرایط یک قاب عسل برای برداشت:

1 – داخل قاب، سلول های عسل سر بسته وجود داشته باشد. باید «دو سوم»  شان شامل سلول های سر بسته باشد. عسل سلول هایی سر باز، نارس است.