کاشت، داشت و برداشت گل محمدی

از مراحل کاشت و داشت و برداشت گل محمدی چه می دانیم؟

کاشت،داشت و برداشت

گل محمدی

حسن کریم زاده- مهرداد میرحسینی

مقدمه:

گل محمدی با نام علمی Rosa damascene از مهم‌ترین انواع گل‌های رز در دنیا و از مشهورترین گیاهان در تاریخ باغبانی است. این گل به علت داشتن رایحه فوق‌العاده و تنوع ارقام، در بسیاری از مناطق دنیا کشت می‌شود. ایران از قدیمی‌ترین کشورهای تولیدکننده گلاب در جهان به‌شمار می رود بطوری‌که سابقه آن به بیش از 2500 سال قبل برمی‌گردد.

درحال حاضر، کشورهای تولیدکننده گل محمدی در دنیا عبارتند از: بلغارستان، ترکیه، ایران، هند، اوکراین، آمریکا، کانادا، فرانسه، انگلستان و ژاپن. گفتنی است که چهار کشور اول جزو پیشگامان تولید گل محمدی در جهان بوده‌اند.

عطر گل محمدی ایران، به سبب شرایط اقلیمی از مرغوبیت خاصی برخوردار است؛ ولی از آنجائی‌که میزان تولید آن کم بوده و بیشتر در داخل کشور مصرف می‌شود، از شهرت جهانی کمی برخوردار است.

کشت گل محمدی در کشورمان بطور عمده در استان‌های فارس، کرمان، اصفهان و آذربایجان شرقی انجام می‌شود. این استان‌ها به ترتیب مقام‌های اول تا چهارم سطح زیرکشت گل محمدی را در ایران به خود اختصاص داده‌اند.

از نظر میزان تولید در واحد سطح، استان اصفهان بالاترین رتبه را در بین این چهار استان دارد و از نظر تولید استان‌های اصفهان و کرمان به ترتیب مقام‌های اول و دوم را دارا هستند.

گل محمدی در صنایع غذایی، داروسازی و عطرسازی جایگاه ویژه‌ای یافته ‌است.

5خصوصیات گیاه‌شناسی گل محمدی5 

از نظر گیاه‌شناسی، گل محمدی درختچه‌ای است پرپشت، دارای خارهای ریز، زیاد و فشرده، پهن، قلابی شکل و یکنواخت. گل‌های آن صورتی رنگ، پرپر و معطر که گاهی نیز سرخ رنگ است.

- گل آذین دیهیم و 12-6 گلی است بر روی دمکها خارهای ریز و کرکهای غده‌ای است.

- برگ‌های آن مرکب، دارای 5 تا 7 برگچه‌ی تخم مرغی نیزه‌ای و با دندانه‌های کند و کمانی ساده است. لبه برگ‌ها اره‌ای، سطح فوقانی برگ‌ها نرم و سطح تحتانی کرکدار است.

-ساقه: خاردار، خارها قلاب مانند،اغلب مخلوط با کرک‌ها غده‌ای.

-میوه:گلابی شکل.

سازگاری گل محمدی:

گل محمدی نسبت به شرایط محیطی سازگاری خوبی دارد. از شاخص‌ترین صفات گل محمدی (به‌خصوص گل محمدی کاشان) بقاء و سازگاری آن نسبت به خشکی است در برخی از مناطق کاشان گل محمدی طی سال تنها یک یا دو بار آبیاری می‌شود. باتوجه به میزان بارندگی کم منطقه (حدود 150 تا 200 میلیمتر) که آن هم بطور عمده در زمستانها رخ  می‌دهد می‌توان نتیجه گرفت که این گیاه مقاومت خوبینسبت به خشکی از خود نشان  می‌دهد، گرچه بطور یقین کاهش عملکرد اقتصادی در آن مشاهده می شود. علاوه بر این،  گل محمدی نسبت به شرایط نامساعد محیطی ازقبیل شوری،سرما و فقر مواد غذایی در خاک نیز سازگاری مناسبی دارد. با این حال، پاسخ این گیاه به حاصل‌خیزی خاک، آبیاری منظم و کود دهی، بسیار مثبت می باشد به طوری‌که در برخی مناطق، عملکرد 5 تا 7 تن در هکتار گزارش شده است.

نیازهای اساسی گل محمدی:

1-آب:

آب از جمله عوامل مؤثر در تولید اقتصادی گل محسوب می شود. هرچند درختچه‌های
گل محمدی به شرایط کم آبی بسیار مقاوم هستند. شواهد نشان می‌دهد که آبیاری گلستان‌ها در زمان غنچه‌دهی و گل‌دهی بسیار مهم است. در گلستان‌های کاشان معمولاً آبیاری به‌ صورت سطحی انجام می‌شود. میزان آب در هر نوبت و تعداد آبیاری در منطقه بسیار متغیر است. بطور معمول در منطقه کاشان طی فصل رشد هر 15 روز یکبار آبیاری انجام می شود. در یک مطالعه،‌ مقایسه روش آبیاری سطحی و قطره‌ای نشان داد که؛ آبیاری قطره‌ای ضمن 62 درصد  صرفه جویی نسبت به روش سطحی، باعث افزایش عملکرد 65 درصدی گل شد.

2-خاک:

از نظر نوع خاک، کاشت این گیاه در زمین‌های سنگین دارای بافت متوسط و در کوهپایه‌های دارای سنگریزه زیاد، سنگلاخی و فقیر موفق بوده است.

گلستان‌های موجود در ارتفاعات و شیب‌های شمالی، در مجموع از نظر کمی و کیفی، محصول بهتری تولید می کنند. در مناطق کوهپایه‌ای که در آنها امکان کشت بسیاری از گیاهان زراعی محدود است، این گیاه می تواند به عنوان یک گیاه راهبردی و اقتصادی مورد توجه قرار گیرد.  

3-دما:

در بهار از جوانه‌های جانبی شاخه‌های یک‌ساله ساقه مولد گل بوجود می آید. اختلاف درجه حرارت 4-3 درجه سانتی‌گراد میان شب و روز، برای تشکیل جوانه‌ی گل بسیار مهم بوده و برای گل‌انگیزی خواب زمستانه ضروری است. درجه حرارت درحدود 20-15 درجه سانتی‌گراد برای غنچه‌دهی لازم است. درجه حرارت زیاد و بادهای گرم و خشک، باعث رسیدن و باز شدن پیش از موعد گل‌ها و کاهش دوره گلدهی و کم شدن ترکیبات اسانس گل می شود.

4-نور:

سایه اثر خوبی بر گل‌دهی ندارد، اما در مناطقی که نور مستقیم خورشید شدید است وجود سایه ضروری است. در مناطقی که گیاهان زیر آفتاب مستقیم هستند، عملکرد اسانس گل نسبت به گیاهانی که تحت شرایط سایه رشد می‌کنند، حدود نصف است.

5-ارتفاع:

گلستان‌های موجود در ارتفاعات و شیب‌های شمالی، در مجموع از نظر کمی و کیفی محصول بهتری تولید می کنند. در مناطق گرمسیری، کشت گل محمدی فقط در ارتفاعات بالاتر  موفق بوده است.

آماده سازی زمین:

یکی از مهم‌ترین عملیات پیش از شروع کشت، شخم عمیق است. شخم عمیق، لایه‌های
فشرده‌ای را که باعث محدود شدن رشد ریشه می شوند، می‌شکند کاشت به شیوه دستی انجام می‌شود و فواصل ردیف‌ها و بوته‌ها بستگی به اهداف کاشت دارد. اگر هدف، احداث پرچین اطراف باغ باشد، فاصله ردیف‌ها 5/2-2 متر و فاصله بین بوته‌ها 5/1-1 متر در نظر گرفته می‌شود. در صورتی‌که هدف احداث گلستان باشد در کشت کرتی فاصله‌ها را 5/3×5/2 متر و در جوی و پشته 3×2 متر در نظر می‌گیرند.

مصرف کود دامی کاملاً پوسیده، پیش از احداث گلستان و به ‌صورت جایگزینی در گودال به مقدار 20-10 تن در هکتار ضروری است. همچنین دادن کود دامی به مقدار 10 تن در هکتار بعد از هرس گلستان‌ها، مفید است.

ازدیاد گل محمدی:

گل محمدی را می‌توان به روشهای مختلفی ازجمله؛ خوابانیدن، پیوندزدن، قلمه‌زدن و ازدیاد از طریق پاجوش، تکثیر کرد. در کشور ما دو روش «قلمه زدن» و «استفاده از پاجوش» رایج است. هر گیاه مادری گل محمدی بطور متوسط 20 تا 60 عدد پاجوش تولید می کند. این پاجوش‌ها به‌سرعت رشد می‌کنند. بیشترین تعداد خار بر روی پاجوش‌های جوان مشاهده می‌شود. از سال سوم و چهارم به بعد می‌توان از هر گیاه، پاجوش تهیه کرد. از آبان‌ماه تا اوایل اسفندماه، پاجوش‌ها را به محل مورد نظر انتقال داده و می‌کارند. پاجوش‌ها به فاصله 3 متر از یکدیگر  بر روی پشته‌هایی به فاصله 4 متر و در چاله(حفره) به تعداد 3-2 عدد کاشته می‌شوند.

در تهیه قلمه که معمولا از گل محمدی میمنه تهیه می‌شوند بررسی‌ها نشان داده است که
قلمه‌های سخت(خشبی) در درجه اول قلمه‌های نیمه سخت (نیمه خشبی) در درجه دوم بهترین مقدار ریشه زایی را داشته‌اند.

هرس گل محمدی:

گل محمدی برای گل‌دهی احتیاج به هرس ندارد. معمولاً هرس به دو منظور انجام می‌شود: «اول، حذف شاخه‌های خشک شده، آفت‌زده و مزاحم» و «دوم جلوگیری از بوجود آمدن شاخه‌های بلند که چیدن گل را مشکل می‌کند». از سال پنجم به بعد، گاهی به علت رکود رشد گیاه، شیوع آفات و بیماری‌ها، افزایش شاخه‌های خشک و ارتفاع زیاد شاخه‌ها، گلستان را کف‌بر می‌کنند. این هرس شدید به علت ایجاد توازن و تنظیم رشد گیاه، باعث تحریک و تولید پاجوش‌های قوی و متعدد در مزرعه می‌شود.

آفات گل محمدی:

گل محمدی دارای آفات مشترک با دیگر رُزها است. از مهم‌ترین آفات گل محمدی، «آفت
جوانه خوار سبز، سوسک سرشاخه خوار، شته‌ها و تریپس‌ها» می‌باشند. خسارت این آفت‌ها شدید است و درصورت شیوع، نیاز به مهار و سمپاشی دارند. انجام مراقبت‌های زراعی از قبیل؛ «دفع علف‌های هرز، هرس، حذف پاجوش‌ها، کوددهی و آبیاری منظم» نه تنها روی عملکرد گل محمدی تأثیر مثبت دارد، بلکه در راستای مدیریت مهار آفات گل محمدی، نقش مهمی را ایفامی‌کند.

علف‌های هرز گلستان‌ها:

«انگل سِس» یکی از مهم‌ترین و خطرناک‌ترین علف‌های هرز گلستان‌ها است که آشنا نبودن کشاورزان با نحوه مهار آن و وجود نداشتن سموم شیمیایی کارآمد، عملیات مهار این انگل را مشکل می‌کند. توانائی گیاه سِس به تولید بذر فراوان و تکثیر غیر جنسی، داشتن میزبان‌های متعدد، رشد بسیار سریع و حفظ قدرت رویش قطعات تا 6 روز، قدرت تهاجمی خوبی به این انگل داده است.

چند راه عملی برای مبارزه با سس پیشنهاد می‌شود: استفاده از کودهای دامی کاملاً پوسیده، سوزاندن بوته‌های آلوده، سوزاندن قطعات سِس جدا شده، حذف علف‌های هرزی که می‌توانند میزبان سِس باشند و در نهایت، استفاده از مالچ کاه به ارتفاع 20-15 سانتی‌متر برای ممانعت از استقرار سِس روی ساقه‌های گل محمدی.

برداشت گل:

برداشت گل از مهم‌ترین،ح ساس‌ترین و پر هزینه‌ترین عوامل تولید گل محمدی است. زمان برداشت گل محمدی در کاشان حدوداً از اوایل خرداد ماه تا اواسط تیرماه است. این کار در هر منطقه 30-20 روز طول می کشد.

گل محمدی پس از باز شدن، دوام کمی روی شاخه دارد. در صورت تأخیر، طی 24 ساعت رنگ آن سفید شده و می‌ریزد. بنابراین لازم است قبل از طلوع آفتاب و ترجیحاً در هوای خنک بامدادی اقدام به برداشت روزانه گل‌های باز شده نمود.

با گرم شدن هوا، گل‌های برداشت شده به‌سرعت پژمرده می‌شوند. به دلیل این که معمولاً گل‌ها روی هم انبار و فشرده می‌شوند، فعالیت‌های تخمیری شدت می‌یابد. به علاوه، فعالیت کارگران گلچین، به علت افزایش دما کند می‌شود به این خاطر، بهتر است کارگران در اواسط روز به استراحت بپردازند و کار گلچینی، به ساعت‌های خنک روز محدود شود.

گل‌ها از محل دمگل در اثر کشیدن جدا می‌شوند.

این گل‌ها در بقچه‌ها و سبدها قرار داده شده و در کنار گلستان‌ها پس از توزین، در گونی ریخته می شوند.

متوسط وزن هر گل 2/2 گرم است.

فاصله زمانی بین چیدن گل‌ها تا تحویل به واحدهای سنتی یا صنعتی فرآوری، بسیار مهم است.

در یک گلستان از سال سوم به بعد تولید گل اقتصادی و بطور معمول روند تولید گل تا زمان 9 تا 12 سالگی گیاه، «افزایشی» و پس از آن «کاهشی» است. با شروع روند کاهشی تولید درختچه‌ها کف‌بر می‌شوند. به این عمل در اصطلاح «جوان سازی گلستان» می‌گویند.

یک نفر کارگر در هر روز می‌تواند 50 تا 70 کیلوگرم گل تازه برداشت کرده و براساس آن مزد دریافت کند.

در هر منطقه، گل‌دهی طی 20 تا 30 روز کامل می‌شود. حداکثر گل‌دهی در فاصله زمانی 10 تا 20 روز از شروع آن است که اصطلاحاً به این زمان «شور گل‌دهی» می‌گویند.

فرآورده‌های گل محمدی:

فرآورده‌های اصلی که از این گیاه بدست می‌آید، شامل: گلاب، اسانس، کانکریت و ابسرلوت می‌باشد.

گلاب‌گیری:

گلاب‌گیری به دو روش سنتی و صنعتی انجام می‌شود:

*گلاب‌گیری سنتی:

-دستگاه گلاب‌گیری سنتی شامل: قطعات دیگ، کلاهک دیگ، نیچه، نیچه پارچ و دستگاه حرارتی است. ظرفیت آن، حداکثر 30 کیلوگرم گل، با مخلوط 45 لیتر آب می‌باشد. هر دستگاه در شبانه روز، می‌تواند 4 تا 5 نوبت گلاب‌گیری کند که در مجموع، مقدار مصرف کل، 120 تا 150 کیلوگرم در شبانه روز خواهد بود.

خواص داروئی گل محمدی:

گلبرگ‌های گل محمدی اثر مُلَیِن دارد، از این رو، برای رفع یبوست کودکان، افراد مسن و بیماران (در دوران نقاهت) توصیه می شود. از روغن گلبرگ‌های آن در طب سنتی برای درمان روماتیسم، ناراحتی‌های خونی و گلو درد استفاده می‌شده است. همچنین برای نارسائی‌های دستگاه تنفسی، زخم دهان، بی‌خوابی و افسردگی استفاده می‌شود. از دیگر خواص گلبرگ‌های گل محمدی؛ ضداضطراب، ضداسپاسم، ضد باکتری و ویروس، تقویت کلیه و خون و ضد التهاب بودن را نیز می‌توان برشمرد.

خواص میوه‌ی گل محمدی:

جداره میوه آن حاوی 7/1 درصد اسیداسکوربیک است. از آن شربتی به نام «رزهیپ» تهیه می شود که به عنوان منبعی از ویتامین «ث» یاد می‌کنند.