اهمیت آب

آب به عنوان منبع حیات، یکی از بزرگترین سرمایه ها و نعمت های خدادادی است. از آن چگونه استفاده کنیم؟

اهمیت آب

«وَنَزَّلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً مُبَارَکًا فَأَنْبَتْنَا بِهِ جَنَّاتٍ وَحَبَّ الْحَصِیدِ»

« و از آسمان آبی پر برکت نازل کردیم و به وسیله آن باغ ها و دانه هایی را که درو می کنند رویاندیم » 

(سوره ق- آیه 9)

 «وَ جَعَلنا مِن الماءَ کُلُّ شَی ء حَیّ» 

«و ما زندگانی هر چیزی را از آب قرار دادیم»

(قرآن کریم)

اهمیت و جایگاه آب

آب در زندگی بشر اهمیت بنیادی دارد. از اینرو آب را مایه حیاتگویند. در روز گرم تابستان وقتی شیر آب قطع می شود، ضرورت وجود آب در زندگی انساننمایان می گردد. انسان می تواند بدون غذا چند روزی را بگذراند، اما بدون آب خیلی زود از پا در می آید.

o    آیا می توان روزی را تجسم کنیم که آب نداشته باشیم

o       آیا آب را به بطور سالم و در حد نیاز استفاده می کنیم

o       آیا آب به اندازه کافی و در همه جا در دسترس بشر هست

o       برای استفاده مطلوب از آب چه کار باید کرد؟ و غیره

* آیا حق داریم از آب به صورت بی رویه، چه در کشاورزی و چه در خانه استفاده کنیم؟

موقعیت جهانی آب

مقدار آب موجود در کره زمین تقریباً ثابت بوده است. این آب به مصارف آشامیدن، کشاورزی، صنعت و ... میرسد و زندگی بشر را بهبود می بخشد.

آب شیرین

انسان برای انجام فعالیت هایش به آب شیرین نیاز دارد. مقداری از آب های شیرین جهان به شکل یخ در یخچال های قطبی و کوهستانی قرار دارد که بهاین صورت قابل بهره برداری نمی باشد. اما انسان به آب های شیرین موجود دررودها،دریاچه‌ ها وآب های زیرزمینیدسترسی دارد. البته آب هایزیرزمینی که در لایه‌های داخلی زمین موجود هستند، لازمه دسترسی به آن ها مسائلیهمچون اکتشاف، حفر چاه، کانال کشی، و به کار بردن دستگاه های پمپ آب،ایجاد تأسیسات و لوله کشی را در پی دارد.

گردش طبیعی آب

آب های موجود در زمین همواره در حال تغییر شکل هستند. اینآب ها، حالات مایع، جامد و گاز به خود می گیرند. جلوه‌های طبیعی آب بسیار وسیعاست. مقداری از آن در زمین نفوذ کرده و آب های زیرزمینی را تشکیل می دهد. قدری از آنهم در درون شاخه‌ها، برگ‌ها، تنه و ریشه درختان ذخیره می شود.
آب موجود در اتمسفر زمین بر اثر گردش طبیعی آن، هر 9روز یک بار بین آسمان و زمین جابجا می شود.

وضعیت آب های ایران

با توجه به قرار گرفتن ایران در نواحی خشک و بیابانی،مقدار بارندگی و حجم آب های ایران کافی نیست. و ریزش های جوی نیز بطور یکنواخت صورتنمی گیرد. میانگین بارندگی سالانه در جهان در حدود 800 میلی لیتر و در ایران 250  میلی لیتر است. از سوی دیگر در اغلبمناطق ایران، ریزش های جوی، به صورت محلی و فصلی است که به این ترتیب نیاز چندانی به آب برایکشاورزی در پاییز و زمستان نیست.

محدودیت منابع آب و توزیع فصلی نامناسب بارندگی، دال براین است که باید منابع آب های موجود سطحی و زیرزمینی را به خوبی شناسایی و مطالعهشده و با برنامه ریزی دقیق، بهره برداری صحیح از آن ها صورت گیرد. البته مردمایران از اول با این مشکل مواجه بوده اند و با حفر قنات و کاریز، بهره برداری ازآب های زیرزمینی را ابداع کرده اند. با احداث سد و بندهای متعددی نیز آب های سطحی رامورد استفاده قرار می دهند.

آنچه باید بدانیم

حجم آب های شیرین قابل استفاده توسط انسان بسیار محدود است.

میزان بارندگی سالانه ایران بسیار کمتر از میانگین بارندگی جهانی است.

پراکندگی بارش در همه جای ایران یکسان نیست و بیشتر بارندگی در زمان نامناسببرای کشاورزی اتفاق می افتد.

برای بهره برداری صحیح از منابع آب، باید ابتدا منابع را خوب شناخته و بر رویآن ها برنامه ریزی دقیق انجام داد.

آب از دیدگاه قرآن

قرآن کریم، توجه و عنایت ویژه ای به طبیعت و عناصر آن دارد. در این میان، آب از عمده‌ترین عناصر طبیعت به شمار می‌آید، به طوری که در میان ادیان الهی هیچ کدام به اندازه دین مبین اسلام، به ویژه قرآن کریم، به موضوع آب نپرداخته‌اند. تنوع موضوعی، تفصیل مباحث آب و تأکید قرآن بر ارزش و اهمیت آن، بیانگر این حقیقت است که توجه قرآن به طبیعت و به خصوص آب، همه سویه بوده است.

 همچنین بیش از صد آیه به طور پراکنده در باره آب در طبیعت وجود دارد که هر کدام به ویژگی ها و نقش آب اشاراتی دارند. گاه مسائل علمی آن را یادآوری می کنند. حتی در برخی موارد نیز به چگونگی تصفیه آب ها اشاره می‌کنند که بعد از گذشت 14 قرن، این اطلاعات، شگفت‌آور است. 

بررسی اهمیت آب در قرآن به لحاظ آمار و ارقام

 کلمه «ماء» به معنی «آب» در قرآن در حدود ۵۹ بار تکرار شده است و این خود دلیلی محکم براهمیت این ماده هستی بخش است.  بیشترین تعداد تکرار کلمه آب در یک سوره مربوط به سوره رعد با ۴ بار تکرار و سپس سوره های بقره، کهف و قمر با ۳ بار تکرار است.  درآیات ۱۴ سوره رعد، ۱۵ سوره محمد و ۳۰ سوره ملک، کلمه آب دو بار تکرار شده است. در آیات ۸ سوره سجده، ۲۰ سوره مرسلات و ۶ سوره طارق، کلمه آب به معنی اصلی آب نیست. از مجموع ۳۹ سوره ای که کلمه آب در آن آمده، ۳۲ سوره مکی و ۷ سوره مدنی است.

«هُوَالَّذی اَنزَلَ مِنَ السَّماء لَکُم مِنهُ شَراب وَ مِنْهُ شَجَرَ فیه تَسیمون * یُنْبِتَ لَکُم بِهِ الزَّرع َ وَ الزَّیتون و النَّخلَ وَ الاَعنابَ وَ مِن کُل الثَّمَراتِ اِنَّ فی ذلکَ لَآیَه لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرون»

»اوست خدایی که آب را از آسمان ها فرو فرستاد که از آن بیاشامید و درختان را پرورش دهید * از آن آب، زراعت های شما و باغ های زیتون و خرما و انگور و دیگر میوه ها را برویاند.  همانا در اینها نشانه قدرت الهی برای اهل فکر (و اندیشه) پدیدار است».

(قرآن کریم)

آب در بخش کشاورزی

بخش کشاورزی، بزرگترین مصرف کننده آب در کشور است.

 آبیاری از نظر علمی تعابیر مختلفی دارد اما به معنای واقعی کلمه، پخش آب روی زمین برای نفوذ در خاک برای استفاده گیاه و تولید محصول می‌باشد. هر چند فقط 15 درصد از زمین های کشاورزی دنیا زیر آبیاری قرار دارند و 85 درصد بقیه به صورت دیم و بدون آبیاری مورد استفاده قرار می‌گیرند، اما نیمی از تولیدات کشاورزی و غذایی مردم جهان از همین زمین های آبی حاصل می‌شود. که این خود نشان دهنده اهمیت و نقش آبیاری در بخش کشاورزی است. بخش کشاورزی با 92 درصد، بزرگترین و مهم ترین مصرف کننده آب در کشور به شمار می رود. بیش از 80 درصد اتلاف منابع آب، به دلیل عدم استفاده از تکنولوژی های پیشرفته آبیاری در این بخش به هدر می رود. تعدادی از کارشناسان معتقدند که مدیریت منابع آب کشور در شرایط فعلی مدیریت مناسبی نیست و موجب شده تا طی سال های اخیر شاهد کاهش منابع آب های زیرزمینی و نیز کاهش سطح زیرکشت کشاورزی در برخی مناطقباشیم. الگوی مصرف آب آشامیدنی بر اساس اعلام بانک جهانی برای یک نفر در سال، یک متر مکعب و برای بهداشت در زندگی به ازای هر نفر، 100 متر مکعب در سال است. بر این اساس، در کشور ما 70 درصد بیشتر از الگوی جهانی آب مصرف می‌شود! همچنین براساس آمار اعلام شده، میانگین آب مصرفی سرانه جهان (صنعتی، کشاورزی و آشامیدنی) در حدود 580 مترمکعب برای هر نفر در سال است. این رقم در ایران حدود 1300 مترمکعب در سال است. این امر بیانگر اتلاف منابع آب و اسراف بیش از حد منابع حیاتی می‌باشد.

هدر رفتن آب در ایران

هدر رفت آب در ایران بیش از میانگین جهانی است. بر اساس گزارش های موجود، میزان هدر رفت آب در کشور ما 28 تا 30 درصد است. درحالی که این مقدار اتلاف در دنیا 9 تا 12 درصد گزارش شده است. یکی از عوامل اصلی این مسأله، برداشت های غیر مجاز از شبکه آب رسانی و فرسودگی تأسیسات آب و شبکه های آبرسانی است. اصلاح الگوی مصرف، تنها راه برای گذر از بحران کم آبی، با توجه به مصرف بیش از حد انرژی در کشور و همچنین کاهش منابع آبی، اصلاح الگوی مصرف در بخش های مختلف، مناسب ترین و منطقی ترین راه حل برای گذر از بحران‌های موجود به نظر می‌رسد.

روش های اصلاح الگوی مصرف آب کشاورزی

از اساسی ترین روش های اصلاح الگوی مصرف در بخش کشاورزی می توان به اجرای روش های به زراعی و به نژادی مانند اصلاح روش های کاشت، اجرای سیاست تغییر کاربری اراضی در الگوی کشت مبتنی بر مزیت نسبی، تلاش در جهت کاهش سطح کشت محصولات با مصرف زیاد آب (مانند برنج) و اصلاح و توسعه کاشت گیاهان کم آبخواه اشاره کرد. علاوه بر این، راهکارهای دیگری مانند؛ توسعه کشت های گلخانه ای، اجرای سیستم های آبیاری تحت فشار و مهار آب های فصلی می تواند تا حد قابل توجهی بر بهبود الگوی مصرف آب در کشاورزی تأثیر مثبت داشته باشد.

 در بسیاری از مناطق کشور، روش آبیاری، آبیاری ثقلی و یا غرق آبی است و مزارع معمولاً به صورت نواری، کرتی، نشتی و یا جوی و پشته آبیاری می شوند. اما آنچه اخیراً در برخی اراضی آبیِ زیر کشت محصولات صیفی و جالیز به چشم می خورد، استفاده کشاورزان از سیستم های آبیاری قطره ای به جای روش های مرسوم آبیاری است.

در مزارعی که به روش آبیاری تحت فشار و قطره ای آبیاری می شوند، علاوه بر کاهش حجم آب مصرفی و بهبود چشمگیر کیفیت و کمیت محصولات، هزینه های تولید نیز به میزان زیادی کاهش می یابد.

* توسعه این سیستم می تواند به؛

o      ارتقای سطح خدمات زیربنایی در نقاط روستایی،

o      کاهش هزینه های تولید محصولات زراعی و باغی،

o      کاهش سهم هزینه آب،

o      افزایش متوسط درآمد سالیانه بخش کشاورزی،

o      بالا بردن سهم مناطق در تولیدات محصولات زراعی و باغی،

o      توسعه سطح زیر کشت باغ ها در مناطق شیب دار،

o      تداوم توسعه و تولید پایدار در بخش کشاورزی منطقه

o      و عدم کاهش سطح سفره آب زیرزمینی بیانجامد.

آبیاری

آبیاری از نظر علمی تعابیر مختلفی دارد اما به معنای واقعی کلمه، پخش آب بر روی زمین، به منظور نفوذ در خاک برای استفاده گیاه و تولید محصول است.

آبیاریومدیریت آب در مزرعهدر عین سادگی هنوز هم ازپیچیده‌ترین و به عبارتی از مشکل‌ترینعملیات کشاورزیبه شمار می‌رود. بسیاری ازمتخصصان کشاورزیآبیاری را یک هنر می‌دانندتا علم، و برخی آن را یک فن قلمداد می‌کنند.

فقط ۱۵ درصد از زمین های کشاورزی دنیا زیر آبیاری قرار دارند و ۸۵ درصد بقیه به صورت دیم و بدون آبیاری مورد استفاده قرار می‌گیرند. اما نیمی از تولیدات کشاورزی و غذای مردم جهان از همین زمین های آبی حاصل می‌شود، که نشان دهنده اهمیت و نقش آبیاری در بخش کشاورزی است.

امام حسین (علیه السلام) در دعای عرفه میفرمایند:

«خدایا باران و برکت و روزی و رحمتت را بر ما بگستران و ما را با آب شیرین و گورا و سیراب کننده و رویاننده سیراب نما و آب گورایی که سودمند باشد و دارای محصولی فراوان بر ما بباران».

برخی دیگر از منافع آبیاری صحیح و علمی

·                افزایش کمی و کیفی محصولات

·                سود حاصل از افزایش کمی و کیفی محصول

·                درآمد حاصل از فروش آب برای دولت

·                افزایش فرصت شغلی

·                شستشوی املاح سطح خاک

زیان‌های آبیاری سنتی

·                فرسایش

·                شور و قلیایی شدن خاک

·                غرقابی شدن یا باتلاقی شدن زمین های کشاورزی

·                تخریب زمین های کشاورزی

·                اتلاف سود و هدر رفتن بیهوده آبی که با قیمت زیاد تأمین شده و برای نگهداری و توزیع آن سرمایه گذاری هنگفتی صورت گرفته ‌است.