مراحل اجرایی تهیه برنامه تلویزیونی

پس از طی مراحل مقدماتی تهیه برنامه تلویزیونی (پیش تولید) اکنون نوبت به مراحل فنی و اجرایی تولید برنامه می رسد.

تصویربرداری :

اکنون نوبت به یکی از مهمترین مراحل تولید می رسد . هر آنچه که پیش از این مرحله و یا پس از آن اتفاق می افتد ، به نوعی در خدمت همین مرحله است . در زمان تصویربرداری است که ساختار کار،  شکل می گیرد .عمده تفکرات گروه در این زمان به حقیقت می پیوندد . باعث خلق یک پیام برای مخاطب می شود . بر اساس مدل های ارتباطی اکنون زمان تعیین « چگونه گفتن »‌ است .

اما مرحله تصویربرداری را می توان از دو دیدگاه کلی بررسی کرد . یکی با در نظر گرفتن ابزار و دیگری با در نظر گرفتن اصول و شیوه های کار .

                ابزار تصویربرداری :

اگر نگاهی به تاریخچه تکاملی این ابزار ( بخصوص در کشورمان ایران و صدا و سیمای جمهوری اسلامی ) داشته باشیم ، می توان انواع سیستم های دریافت و ثبت تصویر ( دوربین ) را به این شرح نام برد :

دوربین های فیلم برداری :

وجه تمایز اصلی این دوربین ها با دوربین های ویدئویی ، مواد مصرفی آنها برای ثبت تصویر است . این مواد ، فیلم ها هستند . نتیجه کار فیلم برداری در همان زمان بر روی فیلم ها قابل دیدن نیست و مستلزم طی مراحل بعدی ظهور و ثبوت فیلم است که پس از مرحله فیلم برداری و در لابراتوارهای مخصوص انجام می شود . این نوع ثبت تصویر دارای معایب و محاسنی است که در این مجال ، فرصت پرداختن مشروح به آنها نیست اما بصورت خلاصه می توان گفت که محاسن آن شامل : مکان پخش بر روی پرده های بزرگ نمایش و نیز واقعی تر به نظر رسیدن تصویر است . و معایب آن : بی خبر بودن فیلم بردار از مشکلات احتمالی در هنگام ثبت تصویر ، نیاز به انجام مراحل بعدی و ظهور فیلم ، صرف هزینه و زمان قابل توجه ، نیاز به محل مخصوص نمایش ( سینما ) و عدم امکان نمایش آسان فیلم – مثلاٌ در تلویزیون – ها است . به همین دلایل و دلایلی دیگر ، امروزه در کمتر مراکز تلویزیونی در دنیا از فیلم و دوربین های فیلم برداری استفاده می شود .

از لحاظ اندازه فیلم مورد استفاده و کادرهای نمایش ، دوربین های فیلم برداری به سه دسته کلی تقسیم می شوند : دوربین های 8 میلی متری ، دوربین های 16 میلی متری و دوربین های 35 میلی متری .

دوربین های تصویربرداری ( ویدئویی ) :

امروزه استفاده از دوربین های تصویربرداری ویدئویی در سراسر جهان بسیار رواج پیدا کرده است . این دوربین ها طیف وسیعی از کاربردها را شامل می شود . از کاربردهای خانگی در دست افراد آماتور گرفته تا کاربردهای کاملاٌ حرفه ای در صنعت سینما و تلویزیون . سهولت استفاده ، همگان را به بهره گیری از آنها ترغیب کرده است .

استفاده از دوربین های ویدئویی از سالها قبل و همزمان با پیدایش نوارهای مغناطیسی و کاربرد آنها در پخش برنامه های تلویزیونی ، رواج یافته است . اما در کشور ما ، حدوداٌ از سه دهه گذشته وارد بازار کار حرفه ای و آماتوری گردیده است .

با گذشت زمان و تولید سیستم های مختلف از نظر نوع نوار مغناطیسی و ضبط تصویر توسط کشورهای سازنده ، و ورود آنها به بازارها - بخصوص در کشور ما - سیر تکاملی ابزار ویدئویی را شاهد بوده ایم .

در میان افراد آماتور و مردم عادی که تمایل به استفاده از این دوربین ها برای کاربردهای خانگی را داشته اند و همچنین بعضی دستگاه های دولتی ( روابط عمومی ها ) ، استفاده از سیستم های Betamax , VHS . S-VHS , Video8 , Handycam  و اخیراٌ mini DVcam متداول گردید . هر کدام از این سیستم ها بر اساس پیشرفت ها فنآوری و سیاست های فروش کمپانی های سازنده و همچنین نیاز مصرف کنندگان ، دارای مشخصاتی هستند .

اما در میان گروه های برنامه ساز برای تلویزیون ( جهت پخش از سیمای جمهوری اسلامی ایران ) ، سیستم های حرفه ای دیگری مورد استفاده قرار گرفته اند . دوربین های یوماتیک ((Umatic تا سالهای ابتدایی دهه 1370 از کاربرد وسیعی در تلویزیون ایران برخوردار بودند . تصاویر دریافتی توسط این دوربین ها ، به وسیله یک کابل رابط به دستگاه ضبط مخصوص (tape) انتقال می یافتند . پس از آن ، دستگاه های مخصوص تدوین و پخش این سیستم ، در تمامی مراکز صدا و سیما وجود داشتند .

   گفتنی است که سمعی و بصری جهاد سازندگی ( گروه تلویزیونی ) نیز به منظور هماهنگی با پخش ، به همین سیستم ها مجهز بودند .

اما به مرور زمان و با توجه به اینکه سیستم های یوماتیک از کیفیت و وضوح تصویری خوبی برخوردار نبودند و با ورود سیستم های بهتر ، از رده خارج شده و استفاده از آنها در تلویزیون منسوخ شد .

از اوایل دهه 1370 سیستم های بتاکم (Betacam) آرام آرام وارد عرصه فعالیت های تلویزیونی شد . این سیستم ها نسبت به یوماتیک برتری هایی دارند . از جمله آنکه : نوار مورد استفاده کوچک تر و ظریف تر شد ، به علاوه  کاست نوار ویدئویی در داخل دوربین قرار می گیرد و نیاز به حمل دستگاه    ضبط مجزا نیست . تصاویر ضبط شده کیفیت بالاتری دارند . امکانات تدوین و پخش تصاویر بتاکم ، از قابلیت ها و مزیتهایی همچون سهولت کاربرد بیشتر برخوردار هستند .

اما در سالهای اخیر و با فراگیر شدن ابزارهای دیجیتالی  سیستم های دی وی کم ( (DVcam وارد عرصه برنامه سازی برای تلویزیون شده است . این سیستم ها ، امکان استفاده از قابلیت های رایانه را فراهم ساخته ضمن آنکه از کیفیت و وضوح تصویری بالاتری نیز برخوردارند . همچنین با کوچکتر شدن ابزارهای مورد استفاده مثل نوار کاست و دوربین ، کار تصویربرداری آسان تر شده است .

 به عبارت دیگر ،‌ همزمان با کاهش حجم تجهیزات ( مثل نوار کاست ) ، کیفیت تصاویر افزایش یافته است . اگر در دو دهه قبل بر روی نوار های بسیار بزرگ یوماتیک ،‌ امکان ضبط 20 دقیقه تصویر وجود داشت ، با ورود نوارهای بتاکم ، جچم نوار به نصف کاهش یافت و مدت ضبط تصویر به 35 دقیقه افزایش پیدا کرد . و بالاخره با ورود نوارهای کاست دی وی کم به بازار ، بر روی یک نوار بسیار کوچک تر از نوارهای بتاکم ، می توان 184 دقیقه تصویر ضبط کرد .

در این میان گروه تلویزیونی جهاد ، برای هماهنگ بودن با پخش تلویزیون و نیز بهره گیری از جدیدترین و بهترین تجهیزات ضبط و پخش برنامه ، با گذشت زمان و مستهلک نمودن امکانات قبلی ، خود را به سیستم های نام برده فوق مجهز کرده است .

                    اصول تصویربرداری :

در به تصویر کشیدن هر موضوعی ، هم کارگردان و هم تصویربردار بایستی از یک سری اصول اساسی کار مطلع باشند . اصولی همچون : ترکیب بندی تصویر ، جلوه ی قاب تصویر ، خطوط غالب در تصویر ، تأثیر رنگ ها ، مقیاس ، تناسب ، تعادل تصویر ، قاب بندی ( کادر بندی ) ، برجستگی موضوع ، چگونگی حالت موضوع در تصویر ، شکل تصویر ، کانون های توجه در تصویر ، تداوم کانون های توجه ، ترکیب بندی تصاویر پویا ، خصوصیات تصاویر ثابت و سایر قواعد پذیرفته شده .

از اینها گذشته ، یک تصویربردار و حتی کارگردان بایستی تجهیزات مربوط به کار تصویربرداری را به خوبی شناخته و از آخرین فن آوری ها در این زمینه با خبر باشند تا بتوانند به اقتضای کارشان و بسته به ضرورت هایی که پیش می آید ، از آنها استفاده کنند . این امر با مطالعه مستمر بروشورها و نشریات و نیز انجام تحقیق میسر است . همچنین دفترچه های راهنما که معمولاٌ توسط کارخانه های سازنده ارائه می شود ، می تواند کمک خوبی برای استفاده کامل و بهینه از تمامی توان دستگاه ها باشد .

در برخی تولیدات تلویزیونی که از گستردگی زیادی از لحاظ موضوع و بکارگیری نیزوی انسانی برخوردار نیستند ، در صورت لزوم ، تصویربردار وظیفه کارگردانی را نیز خود بر عهده می گیرد . این شیوه کار در پروژه هایی که از فرصت زمانی کمتری برخوردار هستند و یا سوژه ها به سرعت از دست می روند ، کاربرد بیشتری دارد . زیرا انتقال تفکر کارگردان به تصویربردار ، مستلزم صرف زمان است . و یا در برخی پروژه ها اصولاٌ به دلیل سادگی موضوع تولیدی ، تفکر کارگردانی دیگر معنای خود را از دست می دهد و نقش چندان تعیین کننده ندارد .

این موضوع در باره ی کارهای گزارشی بیشتر صدق می کند . یعنی کارهایی که در آن صرفاٌ نقش گروه تصویربرداری ، ثبت یک واقعه ، بدون دخالت در نوع ارائه آن است .

از سوی دیگر ، در صنعت سینما ، پدپده ای به نام « سینمای مؤلف » وجود دارد . به این صورت که در این نوع تولیدات - عمدتاٌ در قالب های مستند -  فیلم ساز با تسلط بر تمامی فنون تولید فیلم یا برنامه سازی تلویزیونی به تتهایی و گاه با کمک افرادی بسیار معدود ، اقدام به ساخت فیلم می کند . به عنوان مثال : او خود ، طرح و نوشته را ارائه داده و مراحل تولید از قبیل ، تصویربرداری ، صدابرداری . . .  و تدوین را به تنهایی انجام می دهد .

این شیوه کار ، گاه در برنامه سازی های گروه جهاد دیده می شود . مزیت عمده این روش ، یک دستی تفکر بکار رفته در تمامی مراحل تولید بوده و برخی روابط دست و پا گیر میان اعضای گروه و در بعضی موارد عدم درک تفکر کارگردان توسط سایرین حذف می شود .

اما اشکال این سبک آن است که بر اثر حذف افراد عضو گروه ، تعدادی از تخصص های لازم برای برنامه سازی هم حذف شده و در نتیجه ، تولید در بسیاری موارد با کاستی انجام می شود و از شکل متعارف و پذیرفته شده خارج می شود . به عنوان مثال ، با حذف صدابردار بطور حتم صدایی کامل و قابل قبول ضبط نشده و بیننده در هنگام تماشای فیلم از شنیدن صدایی با کیفیت محروم خواهد شد . ضمن آنکه بر اثر انجام چند کار همزمان توسط یک نفر ، بر اثر درگیری بیش از حد فیزیکی و فکری ، از انجام تک تک وظایف بصورت کامل و قابل قبول و در نظر داشتن بسیاری از نکات ظریف  با اهمیت باز مانده و محصول تولیدی او ، شبیه فیلم های خانگی می شود .

بازبینی اولیه : 

با پایان یافتن مراحل قبلی و ثبت تصاویر مورد نظر بر روی نوارهای کاست ویدیویی ، اکنون باید از صحت انجام عمل مطمئن شد . تهیه کننده و کارگردان ، تصاویر را بازبینی کرده و تطبیق آن با طرح یا سناریو را مورد بررسی قرار می دهند . چنانچه تصاویر ، منطبق با اهداف کلی و نیز با کیفیت مورد نظر باشند ، مرحله تدوین آغاز خواهد شد و در غیر این صورت لازم است ضبط برخی تصاویر مجدداٌ تکرار شود .

تدوین : 

آخرین مرحله تولید یک فیلم یا برنامه تلویزیونی ، تدوین یا مونتاژ است . با تأیید مراحل تصویربرداری توسط تهیه کننده و کارگردان ، زمان تحویل نوارهای پر شده به تدوین گر می رسد .

            انتخاب تدوین گر : 

 تدوین گر یا فردی که او را با اصطلاحات دیگری نظیر ادیتور‌« editor » یا مونتور « montor » نیز می شناسیم ، وظیفه جمع بندی و سر هم کردن تصاویر را بر عهده دارد . او بایستی حاصل کار تعدادی از افراد در طول یک زمان صرف شده را جمع بندی کند . اگر تا پیش از این ، فیلم در میان نوشته های نویسنده و تفکر کارگردان قرار داشت ، اکنون تدوین گر باید آنرا استخراج کرده و به بیننده عرضه نماید .

تدوین گر کسی است که نسبت به تمامی تخصص های اصلی گروه تولید شناخت داشته و نیز درک درستی از حرفه و نقش خود دارد ، او می تواند به گونه ای عمل کند که فیلم به اهداف خود نرسد و یا طوری کارش را انجام دهد که مطابق با طرح باشد و یا حتی فراتر از اینها به گونه ای فیلم را مونتاژ نماید و با بکار بستن ترفندها و ظرافت هایی ، باعث قوت محصول گروه شود .

به این خاطر انتخاب فردی مناسب برای این کار بسیار مهم است . البته در بعضی موارد یک نفر از میان اعضای گروه ، مثل تهیه کننده ، کارگردان ، تصویربردار و . . . می تواند وظیفه تدوین را بر عهده گیرد . فقط شرط لازم ، داشتن سواد کاری و اطلاعات کافی در این مورد است . معمولاٌ در گروه های گوچک کاری ، به این روش عمل می شود . همچنین در پروژه های بزرگ که یک نفر از سازندگان ( مثل کارگردان ) که از تبحر کافی در زمینه مونتاژ برخوردار باشد ، می تواتد تدوین فیلم را انجام دهد .

داشتن تخصص تدوین شامل دو بخش عمده می شود . اول داشتن اطلاعاتی از اصول فیلم سازی ( برنامه سازی تلویزیونی ) و شیوه های مونتاژ و دوم تسلط بر ابزار کار تدوین .

      بطور کلی سه نوع تدوین در برنامه های تلویزیونی به کار می رود که به تعبیر بیننده از روابط متقابل نماهای متوالی متکی هستند :

1)          برش تداومی : در بیشتر برنامه های تلویزیونی ، تدوین لحظه ای ( انتقال های تصویر روی میز ترکیب تصاویر یا میکسر ) فراگردی ساده تلقی می شود که در خدمت اتصال دیدگاه های مختلف منابع تصویری ( دوربین ها ) ، احساس پیوسته بودن عناصر و حفظ ترتیب نماها و پیوند گفتار و رویداد صحنه است .

2)          برش ارتباطی : در این روش ، با برش متداخل نماهایی که در واقع ارتباطی با هم ندارند ، رابطه ای ضمنی بین آنها برقرار می شود .

3)          برش پویا : قادر است آثار نمایشی یک برنامه را تشدید کند و حالات و مفاهیمی را که در روش های مستقیم برش تداومی قابل ارائه نیستند ، به وجود آورد . در این شیوه ، روابط علت و معلول بین تصاویر بروز می کند و تدوین از حالت فرایند اتصال نماهای مختلف و ترتیبی بیرون آمده ، به عنوان هنر جلوه می کند .

            ابزار تدوین :

 ابزار تدوین در سینما و تلویزیون به دو دسته کلی تقسیم می شود . اول ابزار تدوین فیلم و دوم ابزار تدوین ویدئو . البته اخیراٌ با ورود ابزارهای دیجیتالی به عرصه تولیدات تصویری ، می توان دسته سومی را هم متصور شد . با توجه به اینکه اکثر تولیدات تلویزیونی با استفاده از ابزارهای ویدئویی انجام می شود و کار ضبط تصویر به وسیله دوربین های فیلم برداری کمتر شده است ، می توان گفت کار تدوین فیلم نیز رو به منسوخ شدن است . بنابراین ما در این مطلب ، ابزارهای تدوین ویدئویی و دیجیتالی را بررسی می کنیم .

الف ) ابزار تدوین ویدئویی :

 بطور کلی وسایل اصلی کار تدوین ( مونتاژ ) برای تمامی سیستم های ویدئویی مشترک است . به این صورت که نوار ویدئویی ضبط شده ( با هر سیستمی اعم از VHS , Umatic , Betacam , DVcam  و . . . ) ابتدا بایستی در دستگاه پخش ( player ) قرار گیرد . پس از تعیین تصاویر مفید و مورد نظر برای استفاده ، با فرمان دستگاهی بنام « ریموت کنترل » تصویر مورد نظر پخش شده و با فرمان به دستگاه (recorder) ضبط می شود . به عبارت دیگر ، سه وسیله اصلی مونتاژ عبارتند از player :، recorder و ریموت کنترل .

ضمن آنکه به ازای دو دستگاه پخش کننده و ضبط کننده ، دو دستگاه مانیتور نیز برای دیدن تصاویر هر کدام لازم است . البته ابزارهای دیگری نیز در امر تدوین به کار می آیند که بسته به ضرورت و طرح کار ،  مورد استفاده قرار می گیرند . وسایلی همچون میکسر صدا و میکسر تصویر . این وسایل کار تلفیق صداها و تصاویر مختلف را بر عهده دارند . و نیز در مواردی که نیاز به ایجاد جلوه های صوتی و تصویری باشد ، از این ابزارها استفاده می شود .

ب ) ابزار تدوین دیجیتالی  :

: امروزه با ورود رایانه به عرصه های مختلف کاری ، تولید فیلم نیز از آنها بی بهره نمانده و روز به روز استفاده از این وسایل رو به گسترش است . رایانه ها ، همانند کاربردشان در بسیاری از امور ، در کار تولید فیلم نیز با ایجاد امکانات و تسهیلات فراوان وارد شده اند . ابزار کار تدوین در این روش ، بیشتر منحصر به سخت افزار و نرم افزارهای رایانه ای است . یکی از ویژگی های این وسایل ، ارزانی نسبی آن در مقایسه با وسایل تدوین ویدئویی است . و ویژگی مهم دیگر ، امکان تدوین فیلم به روش عیر خطی است .

از یک دیدگاه ، تدوین به دو شیوة خطی و غیر خطی انجام می شود . مونتاژ ویدئویی را خطی می نامند ، دلیل این است که وقتی کار تدوین بر روی نوار ویدئویی انجام شد ، پلان ها بصورت متوالی در پس یکدیگر قرار می گیرند . و چنانچه نظر تدوین گر پس از پایان کار در مورد ترتیب و اندازه نماهای مونتاژ شده عوض شود ، عملاٌ امکان اعمال نظر جدید نمی باشد . یعنی نمی تواند یک یا چند نما را از بین بقیه خارج یا تعویض و یا طول آنها را کم یا زیاد کند . و این یک محدودیت در مونتاژ به حساب می آید . در حالی که در تدوین فیلم ، با توجه به اینکه قرار گرفتن نماها در پشت همدیگر به وسیله برش فیزیکی انچام می شود ، انجام هرگونه تغییری امکان پذیر است . شبیه همین امکان ، در تدوین دیجیتالی ( با استفاده از نرم افزارهای مونتاژ رایانه ای ) به وجود آمده است . ضمن آنکه سرعت مونتاژ نیز بیشتر شده است . همچنین امکان ایجاد جلوه های متنوعی در صدا و تصویر وجود دارد .

    در هر صورت پیش از اقدام به تدوین یک فیلم یا برنامه تلویزیونی ، لازم است توسط تدوین گر یک بازبینی کلی از تصاویر ضبط شده انجام شود . او در این مرحله ، تصاویر را با سناریو تطبیق می دهد و از آنها یادداشت برداری میکند . یادداشت تهیه شده را اصطلاحاٌ « شات لیست » نیز می گویند . یعنی لیستی از کلیه تصاویر ضبط شده . در این لیست عنوان تصاویر به همراه زمان آنها که بر روی حافظه نوارحک شده ، نوشته می شود تا در زمان مونتاژ ، آسان تر یافت شوند . در هر شات لیست ، بر اساس شیوه کار تدوین گر و اطلاعات مورد نیاز وی ، یکسری مطالب درج می شود .

بازبینی نهایی : 

 کنترل کیفیت و میزان انطباق با اهداف اولیه ، میزان انتقال پیام مورد نظر ، قابلیت پخش یا تکثیر ، . . . از مواردی هستند که پس از تدوین نهایی فیلم باید مورد نظر قرار گیرند . با توجه به مسؤولیت پاسخگویی تمامی جنبه های فیلم تولید شده توسط تهیه کننده ، وی باید کنترل کاملی بر فیلم و محتوای آن داشته باشد .

در صورتی که او مواردی را بر خلاف هدف اثر دید ، می تواند نسبت به اصلاح آن نظر دهد .

بر اساس مدل های ارتباطی اکنون زمان آن است که به « با چه هدفی گفتن » توجه شود  و تأثیر آن بر مخاطبان ارزیابی شود .

پخش یا تکثیر : 

 به معنای ارائه کار تولید شده به مخاطب از طریق رسانه خاص خود ، می باشد .

 در مورد برنامه های تلویزیونی مشخصاٌ برنامه تولید شده بایستی به سیمای جمهوری اسلامی ارائه شود تا پس طی مرحله بازبینی و ارزیابی ، از طریق آنتن ، برای مخاطبان پخش شود .

        در برنامه های روتین تلویزیونی که بصورت متوالی و منظم ، از آنتن پخش می شوند ، بایستی برنامه سازان همواره به نکاتی توجه داشته باشند .

 اولین نکته مهم ، نظم و وقت شناسی است . برنامه های تولید شده باید بصورت منظم و طبق جداول پخش ( کنداکتور ) ،  در موعد مقرر تقدیم پخش شوند . تأخیر و بی نظمی ، باعث بی اعتباری گروه برنامه ساز و تهیه کننده می شود .

نکته بعدی ، رعایت دقیق ضوابط پخش سیمای جمهوری اسلامی ایران است ، که از طریق آگاهی از آنها و داشتن مطالعه مستمر و نیز ارتباط نزدیک با مدیران و عوامل پخش میسر می شود .

و نهایتاٌ بایستی همیشه ، در تولید برنامه ، استانداردهای فنی پخش رعایت شوند تا در نتیجه برنامه ای با کیفیت از آنتن پخش شده و به بالا رفتن میزان اعتبار و جذب بیننده کمک کند .

        دسته ای دیگر از تولیدات ، آنهایی هستند که دارای مخاطبان مشخص تر و محدود تری هستند و معمولاٌ بر اساس سفارش از مراکز مختلف ساخته می شوند . نظیر فیلم های آموزشی – ترویجی که به عنوان مواد کمک آموزشی ، ویژه استفاده در دوره ها ، همایش ها و مجامع مختلف به حساب می آیند .

این گونه فیلم ها ، پس از تولید ، به تعداد لازم تکثیر شده و از طریق مسیرهای مشخص در اختیار سفارش دهندگان و یا کاربران قرار می گیرند .

نکته ای که لازم است در این مرحله مورد توجه باشد ، نحوه استفاده کاربران از فیلم تولید شده است .  به عبارت دیگر به امکانات فنی در اختیار مراکز هدف توجه شود و متناسب با آن و سیستم های مورد استفاده ، کار تکثیر انجام شود تا بسته آموزشی – ترویجی تولید شده به بهترین و مؤثرترین شکل مورد استفاده قرار گیرد .