مراحل تهیه برنامه تلویزیونی

آیا می دانید برای تهیه و تولید یک برنامه تلویزیونی (با تأکید بر مخاطبان کشاورزی) چه مراحلی طی می شود. مطلبی که در پیش روی شماست، حاصل 30 سال تجربه در بخش رسانه ایِ ترویج کشاورزی است.

مراحل تهیه یک برنامه تلویزیونی :

امیر عرفانیان عبادی

بطور کلی برای تولید یک برنامه تلویزیونی  و ارائه آن به جامعه مخاطب لازم است مراحلی طی شود . این مراحل عبارتند از :

1. نیاز سنجی
2. فکر برنامه ( موضوع یابی )
3. پیش نویس تصویرنامه
4. برنامه ریزی مقدماتی
5. تصویرنامه نهایی
   
6.  برنامه ریزی فنی
7. انتخاب عوامل
8.  انتخاب محل
9. تصویربرداری
10. بازبینی اولیه
11. تدوین
12. بازبینی نهایی
13. پخش یا تکثیر

نیاز سنجی : 

کشاورزی که شامل فعالیت های بسیار متنوع می باشد . و به ویزه در چارچوب وظایف سازمانی جهاد کشاورزی ، موضوعات کاری زیادی وجود دارد . حتی نگاهی به چارت سازمانی ، این تعدد و تنوع فعالیت ها را نمایان می سازد . وظایفی مانند : آبخیزداری و منابع طبیعی ، امور دام و آبزیان ، صنایع و عمران روستایی ، ترویج و مشارکت های مردمی ، نظامهای بهره برداری ، زراعت ، باغبانی ، آب و خاک ، و . . . که هر کدام در درون خود تعداد زیاد دیگری از فعالیتها را نهفته دارند . 

                                  بطور کلی نیاز سنجی در برنامه های تلویزیونی از دو دیدگاه مطرح است .

 اول : دیدگاه کارشناسی و سازمانی ، که در آن کارشناسان هر بخش و اداره ای بر اساس تجربیات و یافته های علمی و نیز از تعامل با مخاطبان خود یعنی کشاورزان و بهره برداران ، می توانند نیازهای آنان را تشخیص دهند . همچنین انجام مطالعات و پژوهش های موضوعی و مقطعی در باره نیازهای اصلی مخاطبان می تواند به این امر کمک کند .

 اما نحوه اعلام نیازها به برنامه سازان ( گروه تلویزیونی جهاد ) می تواند یا از طریق ارتباط مستقیم با تهیه کننده برنامه و تبادل نظر با وی انجام شود و یا از طریق مکاتبه اداری با مجموعه گروه تلویزیونی ( مدیریت ترویج ) .

ضمناٌ در برخی موارد ، بر اساس اطلاعاتی که به صدا و سیما می رسد و یا پژوهش هایی که در بخش مطالعات و برنامه ریزی انجام می شود ، مدیریت سیما موضوعاتی را برای پرداختن بدانها به گروه اعلام می کند .

دوم : نظرات کشاورزان و بهره برداران ، که پی بردن به نظرات این گروه که مخاطبان اصلی برنامه نیز به شمار می روند نیز می تواند از طرق مختلفی صورت گیرد . یکی از اصلی ترین راههای تشخیص نیاز کشاورزان ، تعامل برنامه سازان با آنان و ارتباط مستمری است که در طی مراحل تولید و پخش برنامه ها به وجود می آید . این ارتباط می تواند رودررو و مستقیم باشد و یا از راه انجام مکاتبات و اعلام درخواستها و نظرات کشاورزان .

فکر برنامه ( موضوع یابی ) : 

پس از طی مرحله نیاز سنجی ، موضوع مورد نظر برای ساخت برنامه تلویزیونی ( یا فیلم آموزشی – ترویجی ) تعیین می شود . اعلام موضوع نیز خود یا بصورت رسمی و از مسیر های اداری و ابلاغ مدیر انجام می شود و یا بدون طی مراحل یاد شده و صرفاٌ بر اساس تعامل و جستجوی برنامه ساز ( تهیه کننده ) .

« در همین جا لازم به ذکر است که چنانچه یک  برنامه تلویزیونی بصورت روتین و منظم از یکی از شبکه های تلویزیونی پخش می شود ، بر تهیه کننده برنامه لازم است با برنامه ریزی دقیق و وقت شناسی ، برنامه مورد نظر را در سر وقت برای پخش از سیما ارائه نماید . نظم در تولید و پخش برنامه ، باعث ایجاد اعتبار در نزد پخش سیما و نیز یافتن و حفظ بیننده های بیشتری در میان مخاطبان می شود . »

در این مرحله ، طبق الگوهای مختلف ارتباطی ، نوبت به « چه گفتن »‌ می رسد . شاید این ، یکی از مهمترین مراحل برنامه سازی در تلویزیون باشد . زیرا  همواره لازم است تهیه کنندگان برنامه ها برای تولیداتشان بدنبال موضوعات ( سوژه ها ) یی باشند که اولاٌ با اهداف و ساختار برنامه مورد نظر منطبق باشد و ثانیاٌ از ویژگی تازه و بدیع بودن برخوردار باشد . ضمن آنکه نظرات و گرایش های بینندگان و سلیقه ی آنان نیز باید در نظر باشد .

پیش نویس تصویرنامه (سناریو) : 

پس از آنکه موضوع برنامه با طی مراحل یاد شده تعیین شد ، لازم است طرح کلی کار نوشته شود . در طرح کلی ، که غالباٌ توسط کارشناسان موضوعی تهیه می شود ، عمدتاٌ موارد تخصصی مورد نظر نوشته می شوند . در این طرح لازم است آنچه از ابعاد تخصصی و فنی مورد نظر است با در نظر گرفتن این نکته که مطالب بایستی معادل تصویری داشته باشند ، در نظر گرفته شوند .

برنامه ریزی مقدماتی : 

 زمان بندی اجرای پروژه ، گام بعدی است که عمدتاٌ توسط تهیه کننده و یا دستیاران او انجام می شود . در برنامه ریزی مقدماتی ، یک زمان بندی کلی برای اجرای پروژه انجام می شود که در آن تمامی مراحل بعدی تا آخرین مرحله یعنی پخش برنامه از آنتن ، در نظر گرفته می شود . او بایستی بداند که ، چه میزان اعتبار و بودجه ، چه تعداد نیروی انسانی ، چقدر تجهیزات فنی و چه مدت وقت در اختیار دارد .

در برنامه ریزی مقدماتی ، برای تمامی مراحل ذیل از بعد بودجه ای ، نیروی انسانی ، امکانات و صرف زمان فکر می شود و همه ابعاد کار تدوین می گردد . در این برنامه ریزی کلیه اطلاعات لازم بایستی جمع آوری و در صورت نیاز با گروهی از افراد همفکری شود .

تصویرنامه نهایی : 

طرح کلی کار ( پیش نویس تصویرنامه ) آماده و برنامه ریزی مقدماتی نیز انجام شده است . حال ، زمان تهیه تصویرنامه یا سناریوی اصلی پروژه است . سناریوی اولیه ، دستمایه اصلی کار نگارش است . نویسنده سناریو که در مرحله برنامه ریزی مقدماتی انتخاب و تعیین شده است ، کار خود را آغاز می کند .

نویسنده ، می تواند هر کسی باشد ، خواه از میان اعضاء گروه و یا خارج از آن . نتبجه کار او در مراحل بعدی برای تولید ، از طریق تهیه کننده در اختیار کارگردان قرار می گیرد و او سناریوی نوشته شده را اصطلاحاٌ  « دکوپاژ »  می کند . یعنی تصاویر پیش بینی شده را به پلان های جزئی تر تقسیم می کند تا در مرحله تولید ، جزء به جزء مراحل کار را با هدایت گروه فنی ، تصویربرداری نماید .

برنامه ریزی فنی : 

بطور خلاصه این مرحله عبارت است از : تهیه و تدارک تجهیزات و امکانات سخت افزاری لازم .  در مدل های ارتباطی ، در نظر گرفتن اصل : « به چه وسیله ای گفتن (رسانه) »

 امروزه در بسیاری از مراکز تولید کننده فیلم و برنامه تلویزیونی ، لزوما ٌ تمامی تجهیزات لازم در اختیار نمی باشد و این مراکز بسته به نوع پروژه ای که در دست اجرا دارند ، در صورت عدم وجود ابزارهای کار ، آنها را از سایر مراکز اجاره می نمایند . این وضعیت برای بسیاری از شرکتها و مؤسسات در بخش خصوصی – از لحاظ اقتصادی -  مقرون به صرفه تر است زیرا از راکد ماندن سرمایه پیشگیری شده و علاوه بر آن ، در صورت نیاز ، قادر خواهند بود ، بهترین وسیله را انتخاب ، اجاره و به کار گیرند .

اما در برخی دیگر از مراکز تولیدی – مثل گروه های تلویزیونی – با توجه به آنکه بصورت مستمر اقدام به برنامه سازی و پخش از سیما می کنند ، داشتن یکسری امکانات ثابت ضروری است . این امکانات بدلیل استفاده همیشگی نه تنها بصورت منطقی مستهلک می شوند ، بلکه امکان برنامه ریزی را برای گروه آسان تر می نمایند .

انتخاب عوامل : 

پس از طی مراحل فوق ، حالا نوبت به یکی از مهمترین و حساس ترین مراحل می رسد زیرا تأثیرگذار ترین عامل در کیفیت کار ، نیروی انسانی است . هز قدر از افراد با سابقه ، دارای تجربه مفید و سواد کاری بیشتر استفاده شود ، خروجی این پروسه ارزشمندتر خواهد بود . به عبارت دیگر عوامل انسانی ، نقش مستقیم در کیفیت تولید دارند .

از سوی دیگر ، بهره گیری از نیروهای جوان و خوش ذوق نیز می تواند در نوآوری ها مؤثر باشد . تهیه کننده می تواند با تلفیق مناسب و به جای نیروهای با تجربه و نیروهای با ذوق نتبجه بهتری از اجرای پروژه خود بگیرد .

اولین قدم در این جهت ، مشخص کردن مشاغل و تخصص های لازم برای انجام کار است . تعداد و میزان مهارت افراد گروه ، بستگی به میزان وسعت پروژه دارد . اما بطور کلی ، مشاغل زیر را نام برد :

دستیار/مباشر تهیه کننده ، نویسنده ، کارگردان فنی ، کارگردان هنری ، کارشناس فنی ، تصویربردار ، نورپرداز ، صدابردار ، دستیاران هر کدام از مشاغل ( بنا بر نیاز ) ، بازیگران ، مجری ، گوینده ، تدوین گر ، صداگزار ( انتخاب موسیقی و افکت ) ، طراح و عامل صحنه ، راننده ، مسؤول تدارکات ، گرافیست ، انیماتور و . . .

اما در تولیدات گروه تلویزیونی جهاد که عمدتاٌ به شکل مستند ، آموزشی و گزارشی بوده و در اماکن مختلف خارج از استودیو انجام می شود ، تعداد افراد کمتری نسبت به مشاغل فوق ، بکار گرفته می شوند . یعنی در اکثر کارها فقط به چند تخصص فوق نیاز پیدا می شود .

 در بسیاری از تولیدات ، بدلیل وجود شرایط مختلف کاری ، برخی از نیروها ، وظایف چند شغل را بطور همزمان بر عهده گرفته و انجام می دهند . آنان عمدتاٌ با تکیه بر تجارب فراوان قبلی خود ، قادر به انجام این امر هستند .

به این خاطر ، ما در اینجا به شرح وظایف تعدادی از مشاغل که معمولاٌ کاربرد بیشتری دارند می پردازیم :

                    تهیه کننده :

نماینده سازمان تولید کننده و مدافع حقوق آن است . تماس و مذاکره با شخصیت های حقیقی و حقوقی را برقرار می کند و مسؤولیت انتخاب ،  سازماندهی و اداره ی گروه برعهده اوست . عمدتاٌ ارائه دهنده ایده ی برنامه بوده و طرخ اولیه را ارائه می دهد . برنامه ریزی و برآورد بودجه را انجام داده و پرداخت هزینه های تولید ، با منابعی که در اختیار دارد ، وظیه اوست .  بطور کلی مسؤولیت پیگیری اجرای پروژه از اولین تا آخرین مرحله تولید را بر عهده دارد و پاسخگوی نوع و کیفیت کار است . او می تواند برخی از وظایف خود را به دستیار ( مباشر یا کارمند تهیه ) واگذار نماید .

                    کارگردان :

 در این نوع تولیدات ، وظایف دو کارگردان فنی و هنری بر عهده یک فرد قرار می گیرد . تیم اجرایی در اختیار او بوده و با هماهنگی تهیه کننده ، مراحل انجام کار را برنامه ریزی می کند . با تشخیص خود ، می تواند  چند وظیفه در گروه را بر عهده گیرد . مسؤولیت به تصویر کشیدن ایده و سناریو را دارد . از ابتدای شروع مرحله تصویربرداری تا پایان تدوین ، بر تمامی فعالیت ها ، افراد و کیفیت کار آنان نظارت داشته و نظرات اصلاحی خود را به آنان می دهد . آرایش کلی گروه اعم از تصویربردار ، صدابردار ، نورپرداز و . . . و قرار دادن هر کدام از آنان در جای خود ، بر عهده اوست . برخی از وظایف کارگردانی را در پروژه های بزرگ تر ، دستیار او یا منشی صحنه انجام می دهند .

بطور کلی عملکرد کارگردان برنامه های تلویزیونی بر اساس ساختار سازمان تهیه کننده برنامه ، نوع و قالب برنامه متفاوت است . در برخی برنامه های ساده تلویزیونی ،کارگردان وظایف تهیه کننده را نیز به عهده می گیرد ( و برعکس ) . بطوری که مسؤولیت های او تمام فعالیتهای اجرایی و هنری را شامل می شود .

گاه ، کارگردان در نقش « مؤلف » نیز ظاهر می شود . تصویرنامه را می نویسد ، صحنه را طراحی می کند ، گروه تولیدی متخصص را رهبری می کند و . . . بالاخره تمامی افراد گروه در خدمت به تصویر کشیدن فکرهای او هستند .

اما در برخی برنامه های تلویزیونی که شکل و ساختار ساده ای دارند - مثل برنامه های گزارشی از موضوعات مختلف – کارگردانی ، معنای اصیل خویش ، یعنی ایجاد تصاویر هنری و دارای بار ارزشی بالا را از دست داده و صرفاٌ در به تصویر کشیدن موضوع ، خلاصه می شود . در این گونه موارد ، تصویربردار نیز می تواند بدون هدایت کارگردانی و بر اساس تجربیات خود ، موضوع را به تصویر بکشد .

این مورد شکل عکسی هم دارد یعنی در مواردی که فرد کارگردان به فن تصویربرداری مسلط بوده و ضمناٌ در حین انجام کار ، به دلیل سادگی موضوع ، مشغله زیادی ندارد ، می تواند وظیفه تصویربرداری را نیز بر عهده گیرد .

                تصویربردار :

یکی از مهمترین و تأثیرگذارترین نقش ها از لحاظ کیفیت بخشیدن به تولیدات ، تصویربردار است . پس از کارگردان که وظیفه دکوپاژ سناریو را بر عهده داشته و زوایای قرار گرفتن دوربین و حرکات آن و نیز حرکات سوژه یا بازیکنان را تعیین می کند ، این تصویربردار است که می تواند خواسته کارگردان را به خوبی به تصویر کشیده و خالق تصویری زیبا و چشم نواز باشد ( و یا برعکس ) .

   یک تصویربردار خوب ، علاوه بر دانش و تحصیلات نظری ، بایستی از تجربه عملی کافی نیز برخوردار باشد . یک تصویربردار خوب لزوماٌ یک عکاس خوب نیز هست ، یعنی او باید قبل از تسلط بر تصویربرداری ، از فنون عکاسی باخبر باشد . عکاسی را – ضمن آنکه خود یک حرفه مستقل و با اهمیت است - می توان مقدمه ای بر تصویربرداری (فیلم برداری) دانست .همانگونه که در عکاسی ، فنونی از قبیل کادر بندی مناسب ، نورسنجی ، وضوح سوژه ها ، عمق تصویر و . . . به تهیه یک عکس زیبا کمک می کند ، در تصویربرداری نیز این مهارت ها به تصویربردار کمک می کند تا تصویری جذاب و بدون ایراد ضبط کند . علاوه بر اینها ، تصویربردار باید به فنونی دیگر نیز آگاهی داشته و به آنها مسلط باشد ، همچون حرکات مختلف دوربین .

کاربردی ترین این حرکات شامل : پان Pan ، تیلت  tilte، زوم بک  zoom back، زوم این zoom in ، تراولینگ  travelingو . . . هستند . تصویربردار باید بداند که هر کدام از این حرکات در چه زمانی باید انجام شود و هر کدام چه معنایی را به ذهن بیننده انتقال می دهد . پس از آنکه هر کدام از این حرکات ، توسط کارگردان برایش تعیین شد ، او با تسلطی که بر دوربین و متعلقات آن – مثل سه پایه و سایر ابزار حرکت ساز – دارد ،  بهترین و منطقی ترین حرکت را ایجاد می کند .

ناگفته نماند که بسیاری از تصویربرداران و یا کارگردانان بصورت غیر منطقی و بدون دلیل از برخی حرکات دوربین در حین کار استفاده می کنند . در حالی که شاید به معنای ایجاد شده در ذهن بیننده از حرکت مورد نظر واقف نیستند . و نیز برخی تصویربرداران غیر حرفه ای بطور افراطی دوربین خود را به حرکت درمی آورند . این حرکات موجب آزار بیننده و دفع او از دیدن اثر می شود . وقتی از حرکات اضافی دوربین استفاده شود ، بیننده نمی تواند آنچه را که در مقابل دوربین ( در صحنه )‌ ابفاق می افتد ، به خوبی مشاهده کند . در یک فیلم خوب و یک کارگردانی برجسته ، دوربین حدلقل حرکات را داشته و به جای آن موضوعات مقابل آن حرکاتی منطقی و عادی دارند . در مورد آثار هنری ، تبهر کارگردان وقتی ظهور پیدا می کند که « میزانسن » خوبی به بازیگران و موضوعات داده باشد . در این گونه موارد ، دوربین بهترین زاویه و کادربندی را داشته ، به مشاهده آنچه اتفاق می افتد می پردازد و آنرا به بیننده انتقال می دهد .

انتخاب محل : 

بر اساس آنچه در سناریو پیش بینی شده است ، باید محل یا محل های انجام تصویربرداری انتخاب شود . این گزینش توسط کارگردان و با نظر تهیه کننده انجام می شود . بطور کلی آنچه در این انتخاب اهمیت دارد ، همخوانی با اهداف سناریو است . دسترسی سریع و آسان به محل ، امکان تردد راحت ، مهیا بودن امکانات رفاهی و فنی لازم ، خصوصیات محیطی متناسب با هدف برای القای محتوای مورد نظر و . . . از جمله شرایط و خصوصیاتی هستند که باید در نظر گرفته شود .

پس از انتخاب محل ، لازم است با صاحب یا مسؤول آنجا هماهنگی لازم صورت گیرد و در صورت وجود رضایت آنان و ایجاد تفاهم ، قول همکاری های بعدی تا پایان کار نیز از آنان گرفته شود . حتی در صورت لزوم ، برای تأمین برخی هزینه هایی که ناشی از استفاده از محیط مورد نظر است ، پیش بینی لازم به عمل آید .

ادامه مطلب در پست بعدی ...